بررسي تطبيقي جبر و اختيار از منظر ابن سينا و ابن عربي

Comparative study of fatalism and free will from viewpoints on Ibn Sina and Ibn Arabi

اين نوشتار با روش مطالعات تطبيقي، از منظر ابن سينا و ابن عربي، به مسيله جبر و اختيار پرداخته است كه قضاي پيشين الهي و اراده واجب در مقام فعل و غيرارادي بودن اراده چگونه با اختيار آدمي جمع شدني است. اين دو متفكر مسلمان قضاي الهي و تقدم آن را بر قدر پذيرفته اند؛ اما در تفسير قضا و مرتبه آن ديدگاه هاي متفاوتي دارند؛ بوعلي قضا را عين علم فعلي واجب به موجودات و لازمه ذات دانسته است و ابن عربي قضا را «حكم» و متفرع بر علم و مسبوق به سرالقدر. در حكمت مشا، همواره اراده مسبوق به قضا است و در نظام عرفاني اراده در مرتبه يش از قضا نيز مطرح است. با توجه به اين، نظام فلسفي در حل مسيله جبر به نوعي تناقض دچار است برخلاف نظام عرفاني كه اراده را در مرتبه پيش از قضا نيز مي پذيرد. در انديشه بوعلي، واجب با اشيا از راه واسطه ها ارتباط دارد، جز با صادر اول. در انيدشه محي الدين واجب هم با واسطه و هم بي واسطه با اشيا ارتباط دارد. بنابراين، مي-توان در نظام فلسفي بوعلي به ناسازگاري اراده واجب با اختيار آدمي از راه فاعليت طولي و فاعليت قريب و بعيد پاسخ داد و بر اساس سخنان ابن عربي بر پايه تجزيه علت فاعلي به ايجادي و قابلي. غيرارادي بودن اراده در انديشه بوعلي راه حل روشني ندارد ولي در انيشه محي الدين از راه ذاتي بودن اراده آدمي مي توان آن را حل و فصل كرد و اراده را در مرتبه فعل ظهور آن دانست، بي آنكه تسلسل در اراده يا جبر را در پي داشته باشد.