سير تكاملي فهم عالمان مسلمان ازر مسيله اختيار

Development of Islamic scholars Understanding of free will

دريافت انديشمندان اسلامي از نحوه فاعليت حق تعالي و اختيار انسان، روندي تكاملي را طي كرده است. اين فهم رو به رشد با انديشه هاي كلامي آغاز شد؛ فهم ناتمام از مسيله و افتادن در ورطه جبر يا تفويض در انديشه هاي اهل حديث، اشاعره و مفوضه نمودار شد. همزمان، يا اندكي پس از آن، متكلمين اماميه در واكنشي نقادانه به اين تحليل ها و به مدد روش هاي كلامي و با تمسك به ادله و مثال هاي متعارف به اثبات اختيار انسان و نفي جبر و تفويض پرداختند. فلاسفه اسلامي با تعمقي بيشتر در نحوه اسناد افعال اختياري اناسن به خودش و به خداوند، به تبيين فاعليت انسان در طول فاعليت حق تعالي و حل مسيله اختيار براساس عليت پرداختند. پس از آن، در حكمت متعاليه، با تحليل ديگري از توحيد افعالي حق و نحوه انتساب افعال انسان به خود آدمي و به خداوند و ارايه طرحي نو در نحوه تحقق وجود ممكنات و رابطه وجود ممكن با حق تعالي، تبيين كاملترين از مسيله اختيار و فاعليت حق ارايه نمود. صدرالمتاليه فاعليت حق را فاعليت بالتجلي مي داند كه فعل او همان علم تفصيلي به فعل در ذات حق و به عين علم اجمالي او به ذات مي باشد. نحوه فاعليت حق در مورد افعال اختياري انسان با تمسك به فاعليت بالتسخير نيز تبيين گرديده است. بر اين اساس، هنگام توارد دو فاعل (فاعل قريب و بعيد) طولي بر يك فعل، مانند فاعليت حق و انسان در افعال انسان، انسان فاعل بالتسخير براي افعال خود مي باشد، به اين معنا كه انسان و فعلش مسخّر حق تعالي مي باشد. تحليل ژرف و دقيق مسيله اختيار را مي توان در مباحث عرفاني جستجو كرد كه در اين نوشتار به آن نيز اشاره كوتاهي رفته است. جان مايه اين تحليل طرح مسيله سرّالقدر و سرّ سرّالقدر و بحث اقتضا و استعداد اعيان اثبته مي باشد.