درك معناي "حس مكان" در بازسازي مسكوني بم (نمونه موردي: مجموعه مسكوني نرگس)

Understanding the Meaning of “Sense of Place” in Post-Earthquake Reconstructions in Bam Residential Settlements Case Study: Narges Residential Complex))

بحران‌ها در بي‌خانماني مردمان نقش عمده‌اي دارند؛ به‌طوري‌كه بعضي صاحب‌نظران بحران را كاتاليزور وقوع «بي‌مكاني» يا از دست دادن حس مكان مي‌شناسند. علاوه بر حجم تخريب مكان در جريان وقوع بحران، عامل ديگري كه بر سرعت فرايند بي‌مكاني مي‌افزايد، ساخت و سازهاي همانند و يكسان شدن مكان‌ها در جريان بازسازي است. افزون براينكه عمده فعاليت‌هاي بازسازي نيز به ساخت مسكن با ديدگاه كالبدي صرف و بدون توجه به باز آفريني حس خانه و مكان متمركز شده و معمولاً از احياي روح اجتماعي – فرهنگي جامعه محلي غفلت شده است. با وجود وقوع بحران‌هاي طبيعي فراوان در ايران و تاكيد روز افزون بر بازتواني اجتماعي و روحي– رواني در فرايند بازسازي، متاسفانه پايه‌هاي نظري لازم براي آفرينش «حس مكان» به‌خصوص در شرايط بازسازي بعد از بحران وجود ندارد. اين پژوهش درصدد است كه درك و معناي سكونت را در بازسازي پس از زلزله بم از منظر ساكنان، صورت‌بندي نموده و بر‌اساس آن پايه‌هاي نظري مناسب «آفرينش حس مكان» در شرايط بازسازي مسكوني پس از بروز سوانح را تبيين نمايد. روش اين پژوهش كيفي بوده و از «نظريه زمينه‌اي» در تحليل داده‌ها و نظريه‌پردازي استفاده شده است. داده‌هاي مطالعه با انتخاب 21 نفر از ساكنان مجتمع نرگس به شيوه گلوله برفي با مصاحبه ساختاريافته گردآوري شده تا اشباع نظري در نمونه‌گيري به‌دست آيد . يافته‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد كه درك معناي حس مكان از ديدگاه ساكنان بازسازي انجام شده به مثابه «بازتجربه حس سكونت» تلقي و تفسير مي‌شود كه در مدل زمينه‌اي اين پژوهش در قالب مقولات شرايطي، تعاملي و پيامدي به تصوير كشيده شده است. اين حس در گرو وجود شرايط «بيان خويشتن»، «خانه مركز زندگي» و «زندگي جمعي» بوده است. تعامل ساكنان نسبت به اين حس نيز به‌صورت «تعلق پذيري» و «عضويت در خانه گسترده» بروز يافته است و در نهايت نتيجه اين تعاملات منجر به «زندگي اميدوارنه به آينده» در ساكنان بوده است. نتايج اين مطالعه مي‌تواند به‌عنوان پايه نظري «آفرينش حس مكان» در تدوين اصول طراحي شهريِ ابعاد ماهوي و رويه‌اي در بازسازي‌هاي پس از بحران، امكان احداث مكان‌هاي مطلوب‌تري را براي ساكنان فراهم آورد.

Disasters have a major role in making people homeless so that some experts regard them as a catalyst for "homelessness" or loss of sense of place. In addition to huge destruction in disasters, uniform constructions and similar places in the reconstruction process speed up homelessness. Furthermore, major reconstruction activities follow a physical approach to housing construction and do not consider the re-establishment of sense of home and place and the revival of socio-cultural spirit of local community is neglected. Despite the frequent occurrence of natural disasters in Iran and increasing emphasis on social and mental rehabilitation in reconstruction process, there is no theoretical framework for the creation of "sense of place", particularly in post-disaster reconstructions. This dissertation follows two main aims: first, to formulate understanding the meaning of living in Bam post-earthquake housing reconstructions from the perspective of its survivors; second, to explain the theoretical frameworks of "creation of sense of place", accordingly. The research methodology is qualitative and the "grounded theory" method, based on Strauss & Corbin (1998), is adopted to build theory. In other words, the theory is not built through hypothesis testing, but is a data-driven entity based on field study. The data collection was conducted through structured interview with 21 survivors of Narges Residential Complex selected by Snow-ball Method to obtain theoretical saturation in sampling. Data analysis, theory explanation, and paradigm model development were carried out through grounded-theory coding process. The research findings show that understanding sense of place from the viewpoint of the survivors of reconstructed settlements is interpreted as "re-experience of sense of living" depicted in the research grounded model in terms of conditional, interactive, and consequential categories. The sense depends on "self-expression", "home as a living center", and "social life". Survivorsʹ interactions to this phenomenon are represented as "belonging to settlement" and "being as a member of extended family". These interactions finally result in "hopeful life to future" among survivors. The research results can be used as the theoretical basis for "creation of sense of place in developing urban design principles (substantive and procedural dimensions) in the post-disaster reconstructions to provide the possibility of reconstruction of better places for survivors.