مروري بر شاخص‌هاي تعيين مزاج اوليه در طب سنّتي ايران

A Review on Identification Mizaj (Temperament) Indices in Iranian Traditional Medicine (ITM(

در طب سنّتي ايران بسياري از دستورهاي حفظ سلامتي و روش‌هاي تشخيص و درمان بر اساس مزاج افراد تعيين مي‏شود. مزاج هر فرد كيفيتي متشكل از بسياري از خصوصيات جسمي و روحي او است و منابع طب سنّتي ايران خصوصيات مذكور را در قالب شاخص‌هاي تعيين مزاج معرفي و به تشريح نحوه استدلال آنها در تعيين مزاج پرداخته‌اند. مطالعه حاضر يك بررسي متون است كه با هدف مقايسه ديدگاه‌هاي منابع مهم طب سنّتي ايران درباره شاخص‌هاي تعيين مزاج طراحي شده است. در اين مطالعه چهار منبع شامل: القانون في‏الطب، ذخيره خوارزمشاهي، كامل‌الصناعه الطبّيه و المنصوري في‌الطب، انتخاب و شاخص‌هاي تعيين مزاج از نظر منابع مذكور استخراج و بررسي شدند. طبق نتايج استخراج‌شده، منابع مذكور در بسياري از شاخص‌ها و نحوه استدلال آنها به مزاج اوليه اشتراك نظر داشتند و از بين آنها القانون في‌الطب به‌صورت مدوّن و جامع‌تر به اين شاخص‌ها پرداخته است. نبود تناقض بين شاخص‌هاي مطرح‌شده، توجه ويژه به طيف وسيع شاخص‌ها خصوصاً در حالت اعتدال، توجه به برآيند شاخص‌ها جهت تعيين مزاج، از موارد مشترك بين منابع مورد مطالعه بودند. عدم اشاره مستقيم به نحوه معاينه برخي شاخص‌ها، دوره سني كه مزاج پايه بايد در آن تشخيص داده شود و اولويت شاخص‌ها جهت تعيين مزاج پايه از مواردي هستند كه در بخش‌هاي مورد مطالعه منابع مذكور به‌طور شفاف بيان نشده‎اند و انجام مطالعات وسيع‌تر جهت بررسي آنها پيشنهاد مي‏شود. هم‏چنين پيشنهاد مي‏شود جهت كاربردي كردن مفهوم مزاج در نظام سلامت طب سنّتي ايران، مطالعات سازمان‌يافته اپيدميولوژيك بابت اعتبارسنجي شاخص‌هاي تعيين مزاج طراحي و اجرا شود.

In Iranian Traditional Medicine, many instructions regarding a healthy lifestyle and also to diagnose and treat patients are determined based on the individual’s Mizaj (Temperament). Due to the effects of the Mizaj on several aspects of human’s physical and psychological conditions, Iranian Traditional Medicine (ITM) literature identified various indices to determine basic Mizaj. This study is a review on four ITM text books in order to compare their views on how to determine the basic Mizaj. The four main sources include: Al-canon fe-tebb, Zakireh-karazmshahee, Kamelo-sanaate-tebiah, Almansoori fe-tebb. The identification indices of temperament have been extracted from these books and thoroughly studied. Based on the results, the four sources have common remarks on indices and altogether Al-canon fe-teb has explained them in a more organized and broad way. Lack of controversy, paying special attention to the wide range of the indices particularly in normal Mizaj state and focusing on the sum of these factors to determine the final Mizaj were the important common findings between the studied resources .There are also several aspects that were not mentioned in the reviewed chapters including a lack of specification on the method of examining some indices and the age period in which the basic Mizaj should be determined and the ranking of the indices in order to determine the basic Mizaj. We propose further studies to clarify these aspects as well. Moreover; in order to make the identifying factors practical in ITM healthcare system, we suggest planning organized studies to evaluate the credibility of these indicators.