راه‌برد عبادتين و تقويت قدرت مذهبي فاطميان مصر

Ebadatain (Inward-Outward Worships) Strategy and Strengthening the Religious Power of Egyptian Fatimids

طرح موضوع عبادتين (ظاهري و باطني) در اوضاعي كه بحران مذهبي دامن‌گير خلافت فاطميان شده بود، راهي براي برون‌رفت از معضلات فكري و فرهنگي خليفه فاطمي الحاكم بامر الله (411-386 ق) بود. ظهور غُلات اسماعيلي و پيدايي شِقاق ميان داعيان دربار و خيزش بحران فكري در جامعه اسماعيلي، جز با استوار كردن مباني فكري و اعلام ديدگاه امام و داعيان فاطمي، چاره‌پذير نبود. حميدالدين كرماني نظريه‌پرداز دربار فاطمي با طرح موضوع عبادتين افزون بر ايجاد انتظام فكري در جامعه اسماعيلي، آرامش و اقتدار و مشروعيت مذهبي امام، خليفه را احيا كرد. اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي در پي دست‌يابي به معناي طرح‌واره عبادتين است و به چگونگي كاربست اين نظريه به حل بحران و قدرت‌افزايي امام فاطمي پاسخ مي‌گويد. دست‌آورد پژوهش، هم‌سويي عبادت ظاهري و باطني و لازم و ملزوم بودن آنها با يك‌ديگر است. تفكر مذهبي اسماعيليه نخستين، با موضوع ترك عبادات ظاهري سازگار نيست و هرگز خروج امام فاطمي را از جايگاه امامت و رسيدن او را به مقام خدايي، نمي‌پذيرد.

In a religious crisis trapping the Fatimid caliphate, the project of worships (inward and outward forms of worship) was a strategy for dissolving the intellectual and cultural problems of the Fatimid caliph, Al-Hakim bi-Amr Allah (411-386 BC). The emergence of Ismaili extremists, the creation of chasm between court missionaries, and the rise of intellectual crisis in the Ismaili community were insoluble except through strengthening the intellectual foundations of the Fatimid Imams and missionaries. Hamid al din-Kirmani, the theoretician of Fatimid court, through proposing the idea of inward and outward worships succeeded in solidifying the Ismaili community intellectually and reviving the peace, religious authority, and legitimacy of Imam-caliph. This article, through adopting a descriptive-analytic method, aims at understanding the conceptual meaning of the term “worships” and exploring the process of application of this theory for solving the crisis and increasing the power of the Fatimid Imam. The findings of the study indicate the alignment of inward and outward worships and their interdependence. The initial religious ideology of Ismaili is not compatible with leaving out outward observance, and it never approves of seceding of the Fatimid Imam from imamate state and claiming godhood.