بررسي تاريخي چگونگي تطور معنايي مفهوم «ملّت» از فهم ديني به درك تجددي در آستانه نهضت مشروطه

A Historical Review of How the term, millah (religion), Semantically Evolved from a Religious Understanding to a Modernized Comprehension in the Iranian Constitutional Movement.

اين مقاله به بررسي چگونگي تحول معنايي مفهوم «ملت» در آغاز آشنايي ايرانيان با منظومه فكري تجدد مي‌‌پردازد. «ملت» در متون و ادبيات سنتي به‌‌معناي «دين» و مذهب است، اما در آغاز آشنايي ايرانيان با تجدد، جايگزين مفهوم «nation» به معناي اصالت اراده افراد خودآگاه داراي حقّ شد كه اساساً مفهومي غيرديني و حتّي ضدّديني است. مقاله نشان مي‌دهد كه سه عامل اصلي زمينه‌‌ساز اين جايگزيني بوده‌اند: نخست رخدادهاي سياسي و اجتماعي شتابان ميانه دوره قاجار كه سبب شد «ملت» افزون بر دين، بر علماي ديني و پيروان دين نيز اطلاق شود و در نتيجه پيوند خوردن با دينداران به‌جاي دين، يك گام به مفهوم تجددي فردمحور nation نزديك شود؛ دوم، نظر گروهي از روشنفكران نخستين مبني بر اين كه اگر انديشه‌‌هاي جديد در قالب مفاهيم ديني و سنتيِ مورد پذيرش جامعه مذهبي ايران مطرح شود با مقاومت كمتري روبه‌رو شده و راه گسترش تجدد هموارتر خواهد شد. ‌از اين‌رو، آگاهانه بر مفهوم «ملت» تاكيد شد؛ زيرا براي ذهن ايرانيان آشنا و مانوس بود؛ و سوم حضور فراگير گروه‌‌هاي مختلف نخبگان ايراني در امپراتوري عثماني كه در كشمكش با انديشه جديد nationalism قرار داشت و ‌به‌ويژه «نظام ملت» آن در حال تحول به «ملت عثماني» و «ملت اسلام» و «ملت توران» و «ملت ترك» بود. ادبيات مفهومي و شيوه‌هاي بياني نخبگان عثماني در عصر تنظيمات به فضاي عمومي ايران وارد شد. براي انجام اين تحقيق از اسناد و متون تاريخي، اشعار و فتاوا و رساله‌‌هاي دوره مياني قاجاريه استفاده شده است.