اختيار و ضرورت از ديدگاه حكمت متعاليه، مكتب ناييني و محمدتقي جعفري

Transcendent Philosophy, Na’eeni School, and Muhammad Taghi Ja’fari on Free will and Necessity

يكي از مسايل مهم در بحث جبر و اختيار رابطه اختيار با ضرورت است، چرا كه طبق قاعده الشي ما لم يجب لم يوجد، هيچ پديده‏اي تا به سر حد ضرورت نرسد تحقق پيدا نخواهد كرد. اين كه اين قاعده در مورد همه پديده‏ها صادق است يا اين كه فقط بر امور غيراختياري حاكم است از ديرباز مورد بحث متكلمان و فلاسفه و اصوليون بوده است. حكيمان صدرايي اين قاعده را بر افعال اختياري انسان نيز حاكم مي‏دانند، اما طرفداران ناييني به مخالفت با آن برخاسته و آن را در تنافي با پذيرش اختيار انسان مي‏دانند. در اين مقاله، در ابتدا به ديدگاه حكما و اصوليون در باب مراحل فعل اختياري پرداخته مي‏شود و سپس اين مسيله مطرح خواهد شد كه آيا با جبري تلقي كردن مراحل فعل اختياري مي‏توان اختيار انسان را پذيرفت، يا نه؟ و آيا نقدهاي مكتب ناييني بر فلاسفه وارد است، يا نه؟ در ادامه بحث، به نوآوري‏هاي علامه جعفري، هم در مورد مراحل فعل اختياري و هم در مورد نحوه حاكميت قانون عليت بر افعال اختياري انسان، خواهيم پرداخت. آراي وي، بر خلاف آنچه تصور مي‏شود، هماهنگ با ناييني نيست و در عين حال خلاهاي فلاسفه را نيز برطرف مي‏سازد.

The relation between free will and necessity is one of the most important issues regarding the problem of “free will”. This is because of the rule which indicates that “being not necessary, an event would not be came off”. There has been an ongoing debate among theologians, philosophers and Jurists on whether this rule includes free actions. Sadrain Philosophers believe that this rule is inclusive of human free actions, while followers of the Na’eeni school endorse the opposite. In this article, after reviewing the views of philosophers and jurists on the stages of a free action, I shall explore the question whether human actions, stages of which are understood deterministic, could be regarded as free, and so, whether Na’eenian criticisms against philosophers are justified. Besides, I shall put forth some innovative ideas of Allameh Ja’fari concerning the issue, whose view, while revises some philosophers’, is not compatible with that of Na’eeni.