تحليل كتاب‏شناختي نسخه‏هاي خطي فارسي دوره‌ي صفويه با تاكيد بر ويژگي‏هاي كتابتي و نوع خطوط

Bibliographic information analysis of Persian Safavi’s manuscripts emphasised on scripts and writing characteristics

هدف: پژوهش حاضر، عناصر فهرست نسخه‏هاي خطي فارسي دوره‌ي صفوي را مورد بررسي قرار داده است تا بر آن اساس به شناخت سبك و شيوه‌ي رايج، شاخصه‌هاي كتاب‏آرايي و ويژگي‏هاي كتابت آن دوره دست يابد. روش‏پژوهش: اين پژوهش با روش تحليل كتاب‏شناختي به شيوه‌ي استنادي (كتابخانه‏اي) و تاكيد بر نوع خط نسخه‏هاي خطي اين دوره انجام گرفته است. سياهه‌ي وارسي 5 ناحيه‌ي توصيف قواعد فهرست‏نويسي انگلوامريكن (عنوان و شرح پديدآوران؛ مشخصات ظاهري؛ انواع خطوط؛ آرايش نسخه‏ها؛ يادداشت‏ها و برافزوده‏ها) است. جامعه‌ي پژوهش شامل 3561 نسخه‌ي شناخته شده است كه از اين تعداد نمونه‏اي شامل 351 نسخه‌ي تاريخ‏دار، با بررسي فهرست پنج كتابخانه‌ي كاخ موزه‌ي گلستان، مجلس شوراي اسلامي، مركزي دانشگاه تهران، موزه‌ي ملك و ملي كه بيشترين آثار اين دوره را در فهرست خود داشتند، به عنوان جامعه‌ي آماري نمونه بر اساس جدول كرسي، مورگان انتخاب شد. يافته‏ها: يافته‏هاي حاصل از اين پژوهش، بيانگر ارتباط انتخاب خطوط با گرايش موضوعي است كه نخست به مضامين ادبي، سپس ديني و مذهبي، تاريخي، علوم طبيعي و رياضي، اخلاقي و عرفاني اين دوره توجه داشته‏اند. از ديگر ويژگي‏هاي اين عصر توجه خاص در به كارگيري انواع تزيينات در صفحه‌ي عنوان، آغاز نسخه‌ها، استفاده از جدول‏هاي رنگين، تذهيب و سرلوح‏هاي ساده و مُزدوج، وجود انجامه و حواشي نسخه‌ها است. نتيجه گيري: بر اساس يافته‏ها، فرضيه‏هاي پژوهش مبني بر وجود ارتباط معني‏دار بين نوع خط نسخه‏ها با موضوع آنها و سهم بيش از پنجاه درصدي (46/57%) توجه به خوشنويسي در مقايسه با كتابت عادي در فرايند نسخه‏پردازي با آزمون‏هاي خي دو و Z0 تاييد شد. در انتها پيشنهادهايي براي استفاده در فهرست‏نويسي نسخه‏هاي خطي فارسي با توجه به ويژگي‏هاي خط و كتاب‏آرايي شرقي ارايه شد.

Purpose: The aim of this study is a survey on the bibliographical descriptions of Persian manuscripts of Safavi’s period. Methodology: Descriptive and analytical methods are used. To collect data a checklist was prepared according to 5 descriptive cataloging area of AACR2 (Title and responsibility, physical description, writing characteristics, decoration and illumination, notes area). The total population was 3561 titles extracted from catalogues of 5 libraries Golestan Palace Museum; Library, Museum and Document Center of Iran Parliament; Central Library & Documentation Center University Of Tehran; Malek National Library and Mueum Institution; National Library and Archives of Iran which contained the biggest number of titles but a statistical sample, 351 titles, was assessed according to Morgan table. Findings: This study indicates The relationship between the line selection with in subject tendency, first to religious and then to history, natural science andto literature mathematics, moral and spiritual subjects. Paying particular attention to the use of decorative in title page at the beginning of works, using colored tables, illumination and simple and double frontispiece and colophon, and decoration at the end and margins in the copies are specific features of this period. Conclusion: The first research hypothesis; the existence of a significant relationship between the kind of scribes and the subject matter of the books are confirmed. Also the second research hypothesis: The dominance of calligraphy to the normal writings is confirmed using the chi-square test. At the end some suggestion are proposed for cataloging of Persian manuscripts to avoid the differences which are frequent throughout the Persian Safavi’s Manuscripts Catalogs in the libraries.