تفكر روشن فكران عصر قاجار و امكان گذار از نظريه حكومت به دولت

Iran’s intellectuals in Qajar era and the Transition Possibilityfrom "Government-oriented Pattern" to the "State-oriented Pattern

در عالم قديم، با توجه به مفروض بودن ماهيت ديني اجتماع سياسي و نظم مطلوب، حكومت در كانون نظريه پردازي قرار داشت. با ورود انديشه هاي متجددانه به عالم ايراني در عصر قاجار، شاهد فروپاشي بداهت اين باورها و ضرورت بازانديشي در آنها هستيم. روشن فكران در عصر قاجار متصدي چنين امري بودند. آنها چه ميزان در بازانديشي اين باورها موفق شدند؟ روشن فكران براي بازانديشي در باورهاي به ميراث رسيده از عالم قديم، با موانع عملي مواجه بودند. از اين رو آنها به جاي پرداختن به بنيان هاي اجتماع سياسي و دولت، استعمال درست اختيار سياسي را - همانند متفكران عالم قديم - موضوع اصلي نظريه پردازي خود قرار دادند. ولي بازانديشي درباره ترتيبات سياسي و نحوه كاربست اختيار سياسي توسط حكومت، بدون دريافتي از ماهيت اجتماع سياسي ممكن نبود. از اين رو روشن فكران با پذيرش نظريه اي ضمني درباره اجتماع سياسي و با بهره‌گيري از دو شاخص «خير عمومي» و «حقوق عامه»، به بازانديشي در نظريه سلطنت و رابطه شريعت و نظم سياسي پرداخته، نظريه جديدي درباره حكومت عرضه كردند. اما نتيجه اين رويكرد، خلق تنش تدريجي ميان باورهاي قديم و جديد از نظم سياسي و پديدار شدن نظريه‌هاي سياسي نوسازي شده فقهي بود. اين نظريات با وجود تلاش براي مقاومت در برابر تصورات جديد از نظم سياسي، براي اولين بار ناچار شدند كه ماهيت اجتماع سياسي و نه خصوصيات حكمران مطلوب را موضوع دقت نظر خود قرار دهند. در نتيجه، پديدار شدن تفكر روشن فكري توانست پرسش از ماهيت دولت و اجتماع سياسي را در كانون نظريه‌پردازي سياسي متفكران ايراني قرار دهد و راه را براي گذار تدريجي از «الگوي حكومت محور» به «الگوي دولت محور» نظريه-پردازي سياسي بگشايد.

In the ancient time, the government was at the center of theories, with consideration to the given religious nature of political community and desirable arrangement. By the entrance of modern thoughts into Iranian world in Qajar era, we witnessed the destruction of these beliefs and the need to rethink about them. The intellectuals were in charge of these affairs. How much they were successful in rethinking of these beliefs? The intellectuals faced with practical obstacles in the inherited beliefs from ancient time. So like the ancient thinkers, they set the right use of political authority as the main subject in their theories, Instead of addressing the foundations of political community and government. However,to rethink political orders and the application of political powers by the government was not possible without knowing about the nature of political community. So with reception of implicit theory about political community and by the use of “common good” and “general rights” by intellectuals, they rethought about dominion theory and the relation between religion and political order and stated a new theory about government. But the result was a gradual tension between the old beliefs and the new beliefs of political order and the appearance of juridical modern political theories. Although these theories tried to resist against new political order, But for the first time, instead of characteristics of an ideal ruler, they had to pay attention to the nature of political community. So the appearance of intellectual thought could put the query of government’s nature and political community in the center of political theories of Iran’s thinkers, and pave the way for gradual transition from "Government-oriented pattern" to the "State-oriented pattern" of political theories.