نگاهي تطبيقي به مفهوم موسيقي در نگرش مولوي و نيچه

A Comparative Look at the Concept of Music and Sama in the View of Rumi and Nietzsche”

يكي از مهم‌ترين عناصر مورد بحث در تاريخ تصوّف و عرفان اسلامي، موسيقي و سماع است كه از بدو شكل‌گيري اين نهضت تا دوران شكوفايي و در‌نهايت، ساختار كنوني آن، موضوع موسيقي، سماع و رابطه آن با سلوك معنوي بوده است كه مورد تحليل و بررسي و نقد واقع شده و به‌صورت گسترده‌اي در ترازوي امر و نهي، تاييد و تكذيب و نيز انفعال قرار گرفته است. در اين ميان، مولوي با رويكردي نزديك به اصحاب سكر و با خوانشي مويّدانه و تبليغي، از اين موضوع به‌عنوان يكي از مهم‌ترين اركان سلوك و سير الي‌الله ياد مي‌كند. در فرهنگ اروپاي قرن نوزدهم، نيچه با قرايتي خاص از مفهوم تعالي و حركت تكامل انساني، به‌عنوان فيلسوفي شرق‌زده، در تلاش براي نجات انسان از غربت و بحران بي‌خدايي برخاسته از ضعف كليسا عنصر موسيقي را اصلي مهم در تكامل انساني و نجات وي برمي‌شمرد كه با نگرش مولوي در خويشاوندي و همسويي نزديك قرار مي‌گيرد. الگوواره‌‌هاي مشترك انديشگاني اين دو متفكر در مواردي مشتمل بر: الف. آشنايي، هم‌ذات‌پنداري و منشا جوشش؛ ب. ارتباط آن با موسيقي ازلي و نواي كاينات؛ ج. ايجاد صفاي دل و تزكيه نفس؛ د. ارتباط موسيقي و زبان؛ ه. ارتباط آن با مفهوم شور و وجد و انديشه «‌آري‌گويي»، اين نتيجه را در‌بر‌دارد كه خوانش اين دو متفكر در منشا، هستي، كاركرد و نتيجه برآمده از مفهوم موسيقي، عموماً همساز با يكديگر به نظر مي‌رسد و داراي همساني و پيوند ماهوي است.

Music and Sama are amongst the most discussed elements in the history of Islamic mysticism and sufism. Rumi’s standing on this subject was close to the intoxicated sufis. He favoured it, promoted it and believed it to be one of the main pillars of the mystic path and journey to Allah. In the cultural sphere of the 19th-century Europe, Nietzsche, influenced by the East, and having a unique way of looking at the concept of excellence and human movement towards evolution, in order to save the alienated human kind who due to the weakness of the church has forgotten the God, brings in music as a principle in human evolution and salvation, which is very close to the Rumi’s idea of music. The two thinkers share paradigms of thought in a) familiarity, identification and the origins of thought, b) the relation of music to the eternal song of the universe, c) music as a way to catharsis and soul purification, d) the relation between music and language, and e) the relation of music to passion and ecstasy and the Nietzschean idea of affirmation. All these lead us to the conclusion that the two thinkers had very close, and sometimes, matching ideas about the origin, existence, function, and effects of music, yielding to a substantive connection.