طراحي مدل دسترسي جغرافيايي به مراكز آزمايشگاهي تشخيص پزشكي كشور ايران: روش شناسي و چالش هاي آن

Modeling geographical accessibility to medical laboratory services in Iran: methodology and its challenges

دسترسي عادلانه و بهره مندي از خدمات يكي از ابعاد عدالت در نظام سلامت است. تفاوت در دسترسي به مراكز ارايه خدمات منجر به تفاوت در پيامدهاي سلامتي مي شود. برنامه ريزي براي توزيع عادلانه خدمات تشخيصي و درماني يكي از اهداف سياستگذاران نظام سلامت است كه با كمك برنامه ريزان شهري به نتايج ارزشمندتري منجر خواهد شد. در اين راستا مطالعه اي تحت عنوان "طراحي مدل دسترسي جغرافيايي به مراكز آزمايشگاهي تشخيص پزشكي كشور ايران" طراحي و اجرا شد كه در مقاله حاضر به روش شناسي و چالش هاي مطالعه مذكور پرداخته شده است. واحدهاي اين مطالعه شامل آزمايشگاه هاي تشخيص پزشكي مستقر در داخل محدوده شهر بوده كه در حوزه درمان (مستقل، بيمارستاني و درمانگاهي) تا انتهاي سال 1391 فعاليت داشتند. اين مطالعه در شهرهاي نمونه شامل تكاب، شوشتر، شيراز، ‌قم و همدان انجام شده است. تحليل داده ها با استفاده از نظرات كارشناسي صاحب نظران و با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) انجام شد. در اين مطالعه از نرم افزار ArcGIS استفاده شده و تجزيه و تحليل اختصاصي تحت عنوان Spatial analysis بوده است. مراحل اصلي مطالعه شامل "شناسايي ظرفيت شهري براي آزمايشگاه هاي تشخيص پزشكي"، "تعيين ميزان سازگاري كاربري آزمايشگاه هاي تشخيص پزشكي با ساير كاربري هاي شهري و تعريف لايه در محيط GIS براي هر كدام از كاربري ها"، "تعيين معيارهاي اصلي مكان يابي آزمايشگاه ها و تعريف لايه GIS براي هر كدام از معيارها"، "تعيين مكان هاي بهينه براي استقرار آزمايشگاه ها با هم پوشاني لايه هاي معيارهاي اصلي در GIS" ، "تعيين تعداد آزمايشگاه هاي قابل احداث با لحاظ مكان يابي آزمايشگاه ها" و "طراحي مدل دسترسي جغرافيايي به مراكز آزمايشگاهي تشخيص پزشكي" بود. چالش اصلي اينگونه مطالعات، نياز به دسترسي به زيرساخت هاي اطلاعاتي خاصي مانند لايه بلوك هاي شهري (شامل فيلد جمعيتي) و فيلد كاربري اراضي شهري است كه بايد از قبل توسط سازمان هاي ذيربط براي هر شهر فراهم شده باشد. در ضمن از آنجاييكه معيارهاي زيادي در انتخاب مكان بهينه براي استقرار مراكز آزمايشگاهي دخيل هستند لازم است براي تسهيل تحليل اطلاعات از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) استفاده شود. دستاوردهاي اين مطالعات براي سياستگذاري و برنامه ريزي در نظام سلامت و برنامه ريزي شهري بسيار كاربردي است و آشنايي با چالش هاي روش شناسي و رفع آن ها مي تواند انجام اين مطالعات را تسهيل نمايد.

Objectives: Recent advances in health geography helped to understand more on the role of the geographical distribution and settings of diagnostic and therapeutic centers in the communities. The present study aimed to investigate on modeling geographical access to medical laboratory services in Iran. Methods: This study conducted in 2014. Study units included medical laboratories, which were active by the end of March 2013 and located within the selected city borders. These laboratories were located in a clinic or in a hospital or were an independent laboratory. The cities were selected by sampling included Takab, Shushtar, Shiraz, Qom and Hamadan. Data analyses performed using expert opinions and using Geographic Information System (GIS). Spatial analysis performed using ArcGIS. The stages of studies were “identifying the urban capacity for medical laboratories”, “determining the land-use compatibility of medical laboratories with other urban land uses and creating mapped information layers in GIS for each of the land-uses”, “determining main criteria for site selection of new medical laboratories and weighting mapped information layers in GIS for each of the criteria”, “determining the optimal site for the new medical laboratories with overlapping mapped information layers of the main criteria in GIS”, “determining the number of new laboratories with considering the site selection of laboratories” and “design a geographical accessibility model to medical laboratory services”. Main challenges for conducting such studies require infrastructures including layer of urban blocks (field of population) and urban land use fields for each city. In addition, many criteria are involved in choosing the optimal location for the establishment of medical laboratories, so it is recommended to use Geographic Information System to facilitate analysis. Conclusion: Since the results of such studies are useful for policy making and planning in the health system and urban planning, recognizing methodolical challenges can facilitate similar studies in the future.