تاريخ هنر بر محور هنرمند در دو جهان؛ بدايتِ تاريخ هنر در مغرب زمين و ايران زمين

Art History based on the Artist in the Two Worlds: The Beginning of Art History in the West and Iran

سابقه نوشتن درباره هنر در مغرب زمين به روزگار يونان و روم باستان مي رسد؛ اما نوشتن تاريخ هنر در دوره رنسانس و در سده شانزدهم با كتاب جورجو وازاري آغاز شد. در اين تحقيق، مقدماتي كه موجب پيدايي تاريخ هنر در غرب شد، پي گرفته و نخستين تلاش ها براي تاريخ نويسي هنر دنبال شده است. از پرسش هاي موردِنظر تحقيق آن است كه نخستين تاريخ نامه هاي هنر در ايران زمين و مغرب زمين از چه زماني آغاز شده و بر چه محوري سامان يافته اند. بررسي هاي اين تحقيق بنيادي، كه به روش تاريخي انجام شده است، نشان دهنده آن است كه نخستين تاريخ هنر در مغرب زمين بر محور هنرمندان سامان يافته و تا سده ها الگوي تاريخ نويسي هنر بوده است. تامل در اينكه با محورگرفتن هنرمند در تاريخ نويسي هنر چه چيزهايي از تاريخ هنر برجسته تر مي شود و چه چيزهايي مغفول مي ماند، انديشمندان را به پيشنهاد محورهايي ديگر براي تاريخ هنر كشيد؛ از جمله انديشه تاريخ هنر بدون نام كسان. ازسوي ديگر، در ايران نيز نوعي از نوشته كه مي شود آن را به تسامح تاريخ هنر خواند، در سده دهم هجري، مقارن با سده شانزدهم ميلادي، پيدا شد. تاريخ هنر در ايران در قالب رساله هاي آداب و تذكره ها و ديباچه هاي مرقعات خط و نقاشي بود. بسياري از اين نوشته ها نيز بر محور نام كسان، به ويژه هنرمندان، سامان يافت. تاروپود تاريخ هنر در اين رساله ها شبكه اي است حاصل از محور طولي سلسله استادان و شاگردان و محور عرضي طبقات شاگردان كه با داوري نقد هنر، ذكر آداب هنرورزي و توجهي اندك به سياق اجتماعي و هنري، همراه است. هرچند ميان نخستين تاريخ نامه هاي هنر در مغرب زمين و ايران زمين شباهت هايي ديده مي شود و مهمترين شان سامان يافتن آنها بر محور هنرمندان است؛ اين نوشته ها تفاوت هاي فاحشي باهم دارند كه از نگاه آنها به جهان و انسان و هنر و گذشته و حال برمي آيد.

In the West, the history of writing on art goes back to the classical antiquity but writing art history began with Giorgio Vasari’s 16th-century pioneering work on the artists’ biographies. In the present article, the authors follow the preliminary conditions that led to the birth and development of art history in the western world. The first important comparison is between the birth time of art history’s writing in the West and in the Iranian world, and the second is related to the axis on which art histories in the two worlds have been organized. We know that the first art histories in Europe were organized on the basis of artists’ lives. This pattern remained as the dominant model of art history for many centuries. Thinking on the neglected dimensions of art in this pattern led some of the art historians to new patterns of art history, including the idea of “art history without names”. On the other hand, in Iran, a genre of writing that can be called a kind of art history began in 10th AH/16th AD century. Art historiography in Iran was in the form of adab (principles) treatises, tadhkirahs (biographies) and prefaces to albums of calligraphies and miniatures. Most of these works were organized on the basis of persons, especially artists. Warp and woof of the art history in these treatises is a network consisted of the longitudinal axes of master-apprentice chains and the transverse axes of contemporary apprentices of each master. Art critique, explanation of art principles, and some marginal notes on the social and cultural context complete this network. One can find some resemblances between these early art historical texts in the two European and Iranian worlds. The most important resemblance is their organization on the basis of artists. However, they have many radical differences rooted in their different view of the world, human being, art, past and present.