مطالعه تطبيقي نقوش آبگينه دوران سلجوقي ايران با فاطميان مصر در سده‌هاي 5 و 6 هجري قمري

A Comparative Study of Glass-Working Motifs of Seljuks in Iran and Fatimids in Egypt during 12th-13th Centuries (A.D(

آبگينه سازي ازجمله هنرهاي مهم و روبه رشد در دوران اسلامي بوده است. اين هنر در دوران سلجوقيان ايران و هم زمان با آن در دوران فاطميان مصر، تجلي گاه چنان ابتكارات بي بديلي است كه عصر شكوه مند تاريخ شيشه گري اسلامي در هر دو سرزمين محسوب مي گردد. علاوه بر هم زماني اين دو دوران، وجود روابط اقتصادي و فرهنگي بين دو ملت فرض وجود تاثير و تاثرات را در هنر آبگينه سازي هرچه بيشتر به ذهن متبادر مي كند. ازاين رو چنين سوالي مطرح مي گردد كه به چه ميزان تشابهات ميان آثار شيشه اي اين دو سرزمين وجود دارد و كدامين مولفه ها مي توانند راه گشاي تفكيك و شناسايي آثار اين دو سرزمين باشند. آيا نقوش روي آبگينه ها مي تواند به عنوان يكي از گزينه ها موردِتوجه و استناد باشد و وجوه تفاوت و شباهت در نقوش آثار آبگينه فاطميان و سلجوقيان كدام است. ازاين رو هدف پژوهش حاضر، شناسايي وجوه اشتراك و افتراق نقوش آثار شيشه اي در دوران سلجوقيان و فاطميان به منظور دستيابي به مولفه هايي در شناخت و تفكيك آبگينه ايران و مصر است. به همين منظور، نمونه هايي از آثار شيشه اي متعلق به اين دو سرزمين در زمان حكم راني سلجوقيان و فاطميان طي سده هاي 5 و6 هجري قمري، انتخاب و بررسي شد. اين تحقيق، به روش تطبيقي- تاريخي با استناد به منابع كتابخانه اي همراه با رويكردي تحليلي- توصيفي انجام شده است. درنهايت، نتيجه بررسي هاي انجام شده نشان داد كه تا قبل از اين دوران، كمتر از نقوش روي آثار شيشه اي استفاده مي شد. وجه مشترك حضور روح اسلامي بر هنر اين سرزمين ها سبب پيدايي نقوشي نوشتاري چون دعا براي صاحب ظرف، نام هنرمند و سفارش دهنده روي آثار شيشه اي گرديده است. همچنين، تشابهات فرم و نقشمايه هاي تزيينات نمايانگر تاثيرات متقابل بين صنعت شيشه در دو سرزمين است. باوجود همه وجوه اشتراك، در مواردي تمايزات محسوسي وجود دارد كه درنتيجه ويژگي هاي متفاوت سرزمين ها به وجود آمده است.

Glass-working was one of the dominant arts in the Islamic period. In the time of Iranian Seljuks and, contemporaneous with them, Egyptian Fatimids, this art was so innovative that such an era is considered as the glorious period in the history of Islamic glass-working in the two countries. In addition to contemporaneity of Seljuks and Fatimids, economic and cultural relations between the two regions can be considered as the reason behind various kinds of similarities observable in the glass-working of the two regions. Thus, the identification of such similarities is the main aim of this study. The main questions of this study are as following: Which characteristics can be used as the main factors for identifying the glass-works in the two regions? Can the motifs applied on glass-works be considered as identifying factors? The paper investigates the similarities as well as differences between Iran and Egypt in terms of glass-works’ motifs in order to achieve the factors which can be used for distinguishing the glass-works of the two regions. Finding the answer, some of the glass-works of Seljuks and Fatimids during 12th-13th centuries (A.D) are selected and studied. Finally, the results of this study show that, before this time, motifs were not used so much on the glass-works. The influence of Islamic spirit on the art of these two regions led to the creation of calligraphic motifs like prayer for the owner of the vessel, name of the artist and the person who ordered it on the glass-work. Similarities observed in terms of forms and decorations indicate some kinds of technological interactions between Iranian and Egyptian glass-workers during the period under study. Yet, there are obvious differences in some cases which are due to different characteristics of the two regions.