بررسي منشا و اصالت پيش از اسلامي نقشمايه بهرام و آزاده در آثار هنري ايران سده‌هاي چهارم تا هشتم هجري قمري

The Study on the Pre-Islamic Origin and Authenticity of the Bahram and Āzāda’s Motif on the Iranian Artworks During the 10th- 14th Centuries

شماري از آثار هنري ايران سده هاي 4 تا 8 ه. ق. با مجالسي آراسته شده اند كه شاهي كمان گير و سواره را در نخجيرگاه آهو نمايش مي دهد، درحالي كه بر پشت مركبش زني ريزاندام و چنگ نواز نشسته است. اين صحنه بنا بر متن شاهنامه فردوسي و هفت پيكر نظامي گنجوي، داستان بهرام گور شاهنشاه ساساني و كنيز خنياگرش آزاده را روايت مي كند. البته انتساب اين روايت به شاهنامه فردوسي در سال‌هاي اخير موضوع انتقاد بوده و حتي آن را دروغ و يكي از جعليات افزوده به متن شاهنامه فردوسي در سده هاي پسين پنداشته اند. بنابراين، شناسايي و تعيين اصالت پيش از اسلامي داستان بهرام و آزاده بر مبناي مطالعه آثار هنري بازمانده از آن دوران اهميت بسيار دارد، زيرا احتمال دارد كه داستان و نقشمايه بهرام و آزاده صرفاً آفريده هنرمندان و شاعران ايران دوران اسلامي باشد. اما فرضيه نوشتار حاضر اين است كه نقشمايه و تصاوير روايي داستان بهرام و آزاده در آثار هنري ايران سده هاي 4 تا 8 ه..ق. كهن‌الگوها و سرمشق هاي هنري پيش از اسلامي داشته است. براي بررسي و ارزيابي اين فرضيه، نگارندگان از تاريخ ادبيات و تاريخ هنر و باستان شناسي بهره گرفته اند. نتيجه برآمده از تحقيق اين است كه نقشمايه هنري و موضوع ادبي داستان بهرام و آزاده، به راستي كهن‌الگوي ساساني داشته و از جعليات افزوده به شاهنامه فردوسي نيست.

Some of the Iranian artworks during the 10th-14th centuries have been illustrated by narrative scenes showing a cavalier archer king in the hunting ground of gazelles; while a tiny lyre playing girl sat back him. According to Sh?hn?ma-i-F?rdows? and Haft Peykar-i- Nizami Ganjavi, such scenes narrate the story of Sassanid King Bahram-i- G?r and ?z?da, his lyre player servant girl. It should be noted that some of recent literal studies presented the story of Bahram-i- G?r and ?z?da as a faked tale added to Sh?hn?ma-i-F?rdows? in later centuries! For that reason, the realizing of the Pre- Islamic genuineness of this story upon the basis of artworks seems more important. On the otherwise, it would be established that the character of Bahram and ?z?da had been produced by Iranian poets and artists in Islamic era. This article examines a hypothesis searches Pre- Islamic patterns and archetypes of such character for Iranian artworks in the 10th-14th centuries. The basic literal sources of Bahram and ?z?da have been considered: Sh?hn?ma-i-F?rdows?, Haft Peykar-i- Nizami Ganjavi and Hasht Behesht-i- Amir Khosrow Dihlavi. By the second way, Bahram and ?z?da motifs on Islamic artworks have been compared with their pre- Islamic familiars. And archaeologically, the authors have emphasized on the key concept of archaeological context of such artworks to realize their authenticity. As the result, this research has proved that literal theme and artistic motif of Bahram and ?z?da has a Sassanid archetype. Hence, it is a genuine story in Sh?hn?ma-i-F?rdows?.