كاركرد راوي و عمل روايت در مصيبت نامه عطّار

Narrator function and narrative operation in Attar’s Mossibat-Nameh

روایت در همۀ داستان‌های ادب فارسی حضور دارد؛ از این‌رو، مطالعه و بررسی آثار داستانی از منظر شكل خاص روایی آن‌ها، ارزش‌ها و هنرهای نهفته در این آثار را بهتر نمایان می‌سازد و براساس آن می‌توان توانمندی‌های داستان‌پرداز را در شكل‌دهی به نظام روایی اثر در راستای محتوای آن سنجید. مصیبت‌نامه آخرین مثنوی از مثنوی‌های سه‌گانه‌ی داستانی عطّار است. روایت لحظه‌های سلوك سالك فكرت در این مثنوی با داشتن شگردهای خاص روایی و ژرف‌ساختی كه از عرفان و آموزه‌های عرفانی نشأت گرفته است، قابلیت مطالعه از نظر نقش «راوی» و چگونگی پیوند آن با مفاهیم عرفانی را داراست. در این مقاله نقش راوی در مصیبت‌نامه از سه منظر دامنۀ مشاركت راوی، پنهان یا آشكار بودن او و قابل اعتماد بودن یا نبودن وی به همراه تعیین شكل‌های جهت‌گیری ادراكی و ایدئولوژیك راوی، مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد. آنگاه چرایی و چگونگی پیوند این ویژگی‌های روایی با مفاهیم و درونمایۀ عرفانی اثر تبیین می‌گردد. این بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است كه عطّار در پردازش مصیبت‌نامه گذشته از آنكه ناخودآگاه از ویژگی‌های یك روایت مدرن بهره برده است، از نقش راوی و جهت‌گیری‌های او نیز در راستای جهان‌بینی و اهداف عرفانی خود استفاده‌های هدف‌مندی نموده است. استفاده از سه راوی در دو سطح متفاوت داستانی برای انتقال حس حیرت و سرگردانی كه غایت سلوك عرفانی است به روایت-شنو، تأكید بر شهودی بودن قلمرو معرفت عرفانی، نمایش فاصلۀ میان حقیقت‌نمایی (جستجوی حقیقت در عالم) و حقیقت (جست‌وجوی حقیقت در جان خود)، تأكید بر اهمیّت چشم‌انداز در نگاه عرفانی عطار، جهت‌گیری درزمانی راوی ـ سالك در تناسب با مفهوم وقت صوفیانه، بخشی از مهمترین دستاوردهای پژوهش حاضر است.

Since narration is included in all Persian literature stories, studying fictional works from their specific narrative method point of view would illustrate values and arts lying in these works better, and according to the findings one is able to assay the story teller’s abilities in forming narrative structure along with content. Mossibat-Nameh is the last of Attar’s triple narrative story mathnavies. Having specific narrative methods and deep structure originated from mysticism and mystical teachings, wayfarer’s process narrative in Mossibat-Nameh is capable of studying and analyzing the role of “narrator” and the way it is connected to mystical concepts. Narrator role in Mossibat-Nameh is studied in this paper by means of three point of views, narrator’s level of participation, visibility and reliability; along with determining narrator’s various forms of cognitive and ideological orientations. Then it is explained why and how these narrative features connect with mystical theme of the work, through which it is displayed Attar not only benefited from the characteristics of a modern narrative in his work unawares, but also applied narrator’s role and orientation purposefully in order to achieve his mystical goals. Attar’s applying of three narrators in two various levels of fiction, in order to convey a sense of distance and wondering which is the goal of wayfarer’s process to his audience, to emphasize on intuitive nature of spiritual knowledge, to represent the distance between truth and false, to put emphasis on importance of viewpoint, and to apply narrator’s simultaneity orientation in proportion to meaning of time in mysticism, are of most important achievements in present study.