كنش‌هاي فكري گفتمان تشيع در رويارويي با بحران نوگرايي ايران دوره مشروطه

Intellectual Actions of Shiite Discourse in Confronting Iranian Neo-modernism during Constitutional Era

تحولات بيروني موثر در ايران، افزون بر كاهش يك‌پارچگي فكري سلطنت مطلقه قاجار، به پيدايي دوره‌اي از مواجهه انديشه تشيع با مولفه‌هاي تازه و بازانديشي كنش‌گران مذهبي درباره عرضه راه‌كار براي رفع بحران نوگرايي انجاميد. چنين وضعي به‌ويژه در آستانه عصر مشروطه و دهه پس از آن، موجب پويايي انديشه‌ سياسي و ارايه راه‌كارهايي در قالب نگارش رساله‌هاي سياسي عالمان شيعه شد. مسيله پژوهش اين است كه آيا دگرگوني فكري اين دوره از علما، تحولي «پارادايمي» بود يا در چارچوب تغيير روي‌كرد آنان در اوضاع بحران تفسيرپذير است؟ اين پژوهش با روش تحليل گفتمان و تطبيق مفاهيم گفتمان ديني عالمان شيعي بر مفاهيم نوپديد در آن عصر جديد، استنتاج مي‌كند كه عالمان شيعه در آستانه عصر مشروطيت با حفظ اصول پارادايمي خود به تحول گفتماني پرداختند و پس از مواجهه با بحران برآمده از حضور گفتمان نوگرايي، دو گفتمان مشروطه و مشروعه را طرح كردند. پيروان هر يك از اين دو روي‌كرد، بر پايه منابع پربار تشيع و اجتهاد و تفسير در اين‌باره، كوشيدند كه در رويارويي با مفاهيم جديد و گفتمان تازه، تفسيرهاي ديني رقيبي عرضه كنند كه حاصلش پويايي مكتب تشيع و جهش فكري ـ فرهنگي ايرانيان در آن اوضاع و احوال بود و عامل محرّك وقوع انقلاب مشروطه و پيدايي كنش فكري ـ اجتماعي به شمار مي‌رفت كنش‌گران ديني با طرح نظريه بازگشت به اسلام اصيل، بر معاني روزآمد و خوانش‌هاي ديني تازه از مفاهيم گفتمان دنياي بيروني، به انگيزه حلّ بحران متمركز شدند.

Influential transformations outside Iran decreased the intellectual solidarity of Qajar dynasty and led to emergence of a new era in which Shiite ideology had to confront new propositions made by religious practitioners for dissolving neo-modernism crisis. Such a condition, particularly on the eve of Constitutional era and a decade after it, made the political ideology become more dynamic as Shia scholars began writing political dissertations on possible solutions and strategies. The present paper investigates whether the scholars’ intellectual transformation was a paradigmatic one or it was due to their change of approach at the time of crisis. Discourse analysis is the method used in this study. Comparing the concepts of religious discourse, as used by Shia scholars, with emerging concepts of that era it can be concluded that Shia scholars, on the eve of Constitutional era, began transforming the discourse while maintaining their paradigmatic principles. They presented the two discourses of constitutional-legitimate having confronted the crisis of neo-modernism. The followers of each of these approaches attempted to confront modern concepts and rival interpretations based on Shiite insightful resources and exegeses. The results of such efforts were the dynamicity of Shiite school of thought and Iranian intellectual-social growth. All these stimulated Constitutional revolution and emergence of intellectual-social actions. Religious practitioners focused on solving the crisis through proposing the idea of returning to genuine Islam and new readings of the up-to-date concepts of the outside world religiously.