اسطوره‌هاي ايراني؛ برآيند دگرگوني‌هاي اجتماعي و جغرافيايي

Iranian Myths: A Result of Social and Geographical Changes

از جمله دیدگاه‌های مهم درباره اسطوره دیـدگاهِ امیل ‌دوركیم، جامعه‌شناس فرانسوی، است. دوركیم معتقد است كه اسطوره‌ها ازلی نیستند، بلكه تابع عوامل تاریخی و به تبعِ آن، عوامل اجتماعی و جغرافیایی‌ هستند. این دیدگاه درباره اسطوره‌های ایرانی نیز درست به نظر می‌رسد؛ از این رو، در این جستار اسطوره‌های ایرانی از این منظر بررسی شده‌اند. بر این اساس، باور به نخست از خاك بودن وجود انسان و آسمان در اسطوره‌های ایرانی ممكن است روایتی بازمانده از عصر حجر، از فلز بودن آن دو، اسطوره‌ای به‌جا‌مانده از دوره آهن، و باور به روییدن دو شاخه ریواس از نطفه گیومرت، اسطوره‌‌ای باقیمانده از زندگی كشاورزی اقوام هندواروپایی باشد. نظام مردسالارانه نیز اسطوره‌های خود را ساخته است؛ به این معنی كه ایزد نرینه‌ای چون زروان، زاینده اورمزد و اهریمن است و این خویشكاری زنان را از آنان گرفته است؛ همچنین از آنجا كه سرمای شدیدی بر سرزمین نخست آریاییان حاكم بوده است، به باور ایرانیان، برخلاف اورمزد كه آتشین‌مزاج و مقدّس است، اهریمن برخاسته از آنجا و خود از جنس سرما است. كوچ آریایی‌ها و گریز آنان از سرما در وندیداد در داستان جمشید تجلّی یافته است. اسطوره تیشتر و ستیز او با دیو اپوش، دیو زندانی‌كننده آب‌ها، برآیندِ خشك‌سالی در ایران است. وضعیت ایزدان نیز ناشی از اوضاع سیاسی بوده است؛ چنان‌كه اورمزد در هنگام تمركز قدرت سیاسی در دوره ساسانی، تبدیل به خدای برتر مطلق می‌شود، درحالی‌كه در حكومت ملوك‌الطّوایفی پارتی كه پادشاه قدرت مطلق نیست، اورمزد چنین جایگاهی ندارد.  

Émile Durkheim, famous French sociologist, believes that myths are not eternal; they are functions of historical factors and therefore, are related to social and geographical factors. This idea can be applied to some Iranian myths also. In the present article, Iranian myths are considered from Durkheim’s point of view. Based on this view, the belief to origin of man and heaven from soil and metal turns into the Stone and Iron ages respectively. Also, belief to growing two rhubarbs out of Keyumars’ semen is rooted in a myth that originates from agricultural life of Indo-European tribes. Patriarchal system has made its own myths; Zurvan, as a male god, engendered Ahura Mazda and Angra Mainyu and as a result women lost their function. As the land of Aryans was very cold, so according to Iranians, Ahura Mazda is hot tempered and holy, contrary to Angra Mainyu who is from cold. The fleeing of Aryans from cold and their migration to the south has been presented in the story of Jamshid in Vandidad. Also, the myth of Tishtrya and his battle with the drought-bringing demon Apaosha is a result of drought in Iran. The situation of gods stemed from of political conditions, as in the age of Sassanid, Ahura Mazda turned into a superior and omni power god, while in the age of Parthian feudalism he does not have such a  status.