مشروطيت و جمهوري اسلامي: نظريه سياسي شيعه در گذار از تقابل سنت و تجدد

Constitutionalism and the Islamic Republic : Shia political theory in the transition from conflict between tradition and modernity

رویارویی جامعه ایرانی با جهان جدید، واكنش‌های فكری و سیاسی مختلفی را در سده اخیر تاریخ ایران برانگیخته و زمینه‌ساز دو انقلاب بزرگ مشروطیت و انقلاب اسلامی بوده است. این واكنش‌ها را به مثابه یك زمینه كلی به سه دسته واكنش‌های حكومت، روشنفكران غیردینی و علمای دینی می‌توان تقسیم‌بندی كرد كه نظریه سیاسی جدید علمای شیعه در انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی در تقابل یا تعامل با آنها شكل می‌گیرد. بر این اساس، سؤال این است كه رابطه میان بستر یا زمینه واقعیت اجتماعی– سیاسی با تحول نظریه سیاسی علمای شیعه همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در عصر قاجار و پهلوی چگونه بوده است؟ در این مقاله با بهره‌گیری از روش تفسیری و  الگوی نظری جامعه شناسی معرفت ماكس شلر، ضمن تمركز بر روی واكنش‌های فكری- سیاسی طیف‌های مختلف روشنفكران و علمای دینی نسبت به مسائل جامعه ایرانی در جهان جدید، به دنبال تأیید این فرضیه هستیم كه نظریه سیاسی علمای شیعه به‌ویژه در اندیشه آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) در واكنش به زمینه‌ها و شرایط خاص جامعه شیعی ایران در عصر قاجاری و پهلوی، هر كدام برای رویارویی با مسائل و فائق آمدن بر بحران‌های فكری- سیاسی جامعه شیعی ایران معاصر، در صدد فرارفتن از تقابل ظاهرگرایانه میان سنت‌گرایی دینی و تجددگرایی غربی بوده‌اند. بدین ترتیب با ارائه تحلیلی از سیر تحول نظریه سیاسی شیعی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، استدلال می‌شود كه علمایی همچون آیت الله نائینی و امام خمینی(ره) با نظر به شرایط زمینه‌‌ای، نوع و شدت بحران‌های فكری و سیاسی عصر قاجاری و پهلوی، به صورت‌بندی نظریه سیاسی شیعه و تحول آن متناسب با مقتضیات شرایط زمانی پرداخته‌اند. نظریه سیاسی شیعه بدین ترتیب در صدد فراروی از تقابل میان ظاهرگرایی سنت‌گرایانه و تجددگرایانه به سوی پیوند میان دین و مردم‌سالاری بوده است.

The confrontation of Iranian society with modern world has provoked intellectual and political reactions leading to constitutional and Islamic revolution in twentieth century. These reactions are mainly of three kinds, including governments, non-religious intellectuals and religious scholars.This reaction has played an important role in formation and evolution of a new political theory of the Shia scholars in the age of Constitutional and Islamic Revolutions. The political theory presented by Shia scholars Ayatollah Naini and Imam Khomeini (RA), has been a response to the intellectual and political circumstances arisen in the age of Qajar and Pahlavi specially the situation of confrontation between western modernism and surface traditionalism in Iranian society. This article seeks to confirm the initial hypothesis that political theory, especially the idea of Shiite scholars Ayatollah Naini and Imam Khomeini (RA) in accordance with the terms and conditions of Qajar and Pahlavi era tries to transcend the dichotomy between tradition and modernity. Shiite political theory thus leads to a reconciliation between religion and modern democracy.The confrontation of Iranian society with modern world has provoked intellectual and political reactions leading to constitutional and Islamic revolution in twentieth century. These reactions are mainly of three kinds, including governments, non-religious intellectuals and religious scholars.This reaction has played an important role in formation and evolution of a new political theory of the Shia scholars in the age of Constitutional and Islamic Revolutions. The political theory presented by Shia scholars Ayatollah Naini and Imam Khomeini (RA), has been a response to the intellectual and political circumstances arisen in the age of Qajar and Pahlavi specially the situation of confrontation between western modernism and surface traditionalism in Iranian society. This article seeks to confirm the initial hypothesis that political theory, especially the idea of Shiite scholars Ayatollah Naini and Imam Khomeini (RA) in accordance with the terms and conditions of Qajar and Pahlavi era tries to transcend the dichotomy between tradition and modernity. Shiite political theory thus leads to a reconciliation between religion and modern democracy