حافظ و خود ديگر: بررسي زبان‌شناختي چندصدايي در تخلص غزل‌هاي حافظ

Hafez and the other Self: A linguistics account of polyphony in signature verse Ghazals of Hafez

در اين مقاله به بررسي گفتماني ابيات تخلص در غزل‌هاي حافظ پرداخته شده است؛ چنان‌كه با نگاه گفتمان‌شناختي باختيني به ابيات تخلص حافظ روشن شد كه هرچند در همه آن‌ها حافظ خود را خطاب قرار مي‌دهد و بيت آخر را به‌عنوان امضاي اشعارش به‌گونه‌اي نتيجه‌گيرانه مي‌سرايد، اما در اين خطاب‌قرار‌‌دادن خود، يك گوينده واحد وجود ندارد؛ به عبارت روشن‌تر، اين «خود» كه در‌واقع طرف مكالمه حافظ است، هر‌‌بار موضعي متفاوت و ‌نقطه‌نظري «ديگر» دارد. در اين ميان، اين خطاب‌كننده حافظ گاه با حافظ هم‌موضع و موافق مي‌شود، او را مي‌ستايد، از او دفاع مي‌كند و گاه در مقابل او مي‌ايستد، او را سرزنش مي‌كند، با او به مخالفت برمي‌خيزد و حتي عليه او مي‌شورد. با اين تعبير به نظر مي‌رسد كه نه‌فقط اين تنها «صدا»ي حافظ نيست كه مي‌سرايد، بلكه «صدا»‌هاي ديگر با نقطه‌نظر‌هاي گوناگون حافظ را «صدا مي‌زنند» و به اين ترتيب در لايه‌اي ديگر از متن با خواننده تعامل ديالوگي برقرار مي‌كنند. آنچه اين ابيات را از بيت‌هاي ديگر يك غزل متمايز مي‌كند، اين است كه در ابيات تخلصي، حافظ به‌وضوح مي‌گويد كه «من بايد ديگرِ خود شوم، من ديگرِ خود هستم». در اين مقاله كوشش شده ويژگي‌هاي گفتمان چندصدايي به‌صورت انگاره‌هايي عملياتي پيشنهاد شود و به ‌اين‌ ترتيب سه الگوي ساختاري چند‌آوايي و و سه الگوي محتوايي چندآوايي (‌نقطه‌نظرهاي گوينده و امكانات مفصل‌تر آن‌ها) در بيت‌هاي تخلصي حافظ به دست داده شود.

Although Ghazals of Hafez have been researched on in different poetic and linguistic approaches, there is always a new finding when diving in this endless ocean. In this paper discourse of signature verses (Takhallus) of Hafez are analyzed using one of the most authorized and referred theories today but ignored for some times that of Bakhtin. The Russian philosopher who claims that the author is not the only speaker but along with “other voices” in an active interaction take part in the creation of the truth. Considering this view point, it was found that in spite of the fact that in most verses Hafez addresses himself, there is no “one” speaker. In other words he takes different varieties of viewpoints. In this way he sometimes agrees with Hafez, sometimes praises him, sometimes takes care of him, and still in other cases he opposes him, blames him, disagrees with him, or even outrages against him. Hafez is not alone, there are other voices in different layers of the discourse in a dialogic interaction. What makes this signature verses distinct is that here Hafez explicitly says that “I is an other”, “I must become the other of myself”, “I am my other self”. In this research, characteristics of polyphonic discourse are proposed as practical Models in three patterns for structural polyphony and three patterns for content or viewpoint polyphony with all the related sub-patterns.