ملاحظاتي پيرامون تحول معنايي دو واژه ي «خاور» و «باختر» در متون فارسي قرون چهارم تا هفتم

Considerations around the Meaning Transformation of Two Words “East” and “West” Known as “Khavar” and “Bakhtar” in Persian from the Fourth to Seventh Century

با مواجهه با دو واژه ي خاور و باختر در بسياري از متون فارسيِ متعلق به قرون چهار تا هفت هجري، معناي دوگانه و گاه سه گانه اي به ذهن مخاطب خطور ميكند، به نحوي كه دريافتن اينكه هر يك از اين واژه ها براي اشاره به كدام جهت به كار رفته است، معمولاً بدون اتكا به بافت جمله و كلام مشكل است. حتي در برخي موارد با اتكا به بافت جمله نيز نميتوان تشخيص داد كه معناي باختر يا خاور در اين متن نشان دهنده كدام يك از جهات است. در اين مقاله ابتدا به تعريفها و توضيحات فرهنگها در مورد اين دو واژه توجه شده است و در بخش بعد به طرح و نقد اظهارات محققاني چون كسروي، شهيدي و كزازي پرداخته ايم. سپس در بخش اصلي مقاله به تبيين چرايي و چگونگي اين جابجايي و تغيير پرداخته ايم و با ذكر شواهد سعي نموده ايم استدلالي منطقي براي اين مسيله ارايه دهيم. يكي از دلايلي كه در اين تحقيق براي بروز اين مسيله بدان دست يافته ايم اين است كه؛ اين دو واژه با توجه به اينكه مبيّن جهات هستند و جهات نيز، خصوصاً شرق و غرب با توجه به مدور بودن زمين، در اصل جنبه اي نسبي دارند، در مكانهاي مختلف و در دوره هاي مختلف و توسط كاربران زبانيِ مختلف به معاني متضادي به كار رفته اند. اين عمل در مورد اين دو واژه تحت تاثيرِ تقارنِ نامِ سرزمينها در دوره هاي مختلف با معناي جهتها بوده است.

Encountering the words Khavar and Bakhtar (East and West respectively) in many of the old Persian texts from the fourth to seventh century on lunar calendar, two-fold or even three-fold meanings are associated in mind in a way that inferring the meaning of each word in regard to which direction it is referring to becomes a hard task without using context and discourse. Even the meanings of the words based on the context are not suggestive of which direction they are referring to. In the present study, the researcher first consulted reliable dictionaries for the definitions and explanations of the words and then presented and analyzed comments by scholars such as Kasravi, Sahidi, Kazazi. In the main body of the research, ‘whyness’ and ‘howness’ of this transformation and change were investigated and examples were presented for the purpose of providing a cogent argument. One of the reasons achieved in this study to broach this issue is that these two words are suggestive of directions which in themselves have relative aspects due to the circularity of the Earth, and thus were used with opposing meanings in different contexts and periods and by various language users. This issue was influenced by the congruence of titles of territories and meanings of directions in different eras.