آسيب‌شناسي رفتار زاهدانه در ادبيات صوفيانه فارسي

Pathology of Ascetic Behavior in Persian Sufi Literature

زهدورزي همچون ديگر پديده‌هاي فرهنگي، به دليل تراز ويژه‌اي كه در تصوف اسلامي يافته، استعداد زيادي براي انحراف از خاستگاه اوليه خود و غلتيدن در ورطه آسيب‌هاي گوناگون دارد. زاهدان مسلمان، خود نخستين منتقدان جدّي در حوزه آسيب‌شناسي زهد بوده‌اند و از زواياي گوناگون به شناسايي و رفع آسيب پرداخته‌اند. در ارزيابيِ عموميِ موضوع، درمي يابيم كه آسيب‌هايي مانند افتادن در دام كبر، غرور و عُجب، داشتن نگاه كاسب‌كارانه و غير مخلصانه به تلاش‌هاي زاهدانه و استفاده از ابزار ريا و تزوير براي بهره‌مندي از مقبوليت نزد عموم مردم، از قرون نخستين رواج زهد و تصوف اسلامي از نظر برجستگان اين حوزه پنهان نمانده و با گسترش آسيب‌ها از قرن چهارم هجري، شتاب بيشتري گرفته است. اين نگاهِ انتقاديِ درون گفتماني، كه بخش برجسته‌اي از ادبيات تصوف را نيز شامل مي شود، بسيار بيشتر و پيشتر از نقدهاي بيروني در پالايش زهد اسلامي موفق بوده است. اين مقاله كوشيده است تا با پيمايشِ نگاه آسيب‌شناسانه درون گفتماني، نقش ويژه و بي‌مانند آن را در ماندگاري اين ميراث عظيم فرهنگي بنماياند.

Asceticism, like other cultural phenomena, because of the special level it attained in Islamic Sufism has a great tendency to deviate from its primary origin and roll towards different kinds of damages. Muslim ascetics, themselves, were the first serious critics in the domain of asceticism pathology, and have identified and fixed the damage from different angles. General account of this subject reveals that damages like falling into traps of arrogance, pride, an unfaithful and tradesman- like attitude towards ascetic efforts and using hypocrisy to gain public acceptance, have been noticed by the prominent characters of this domain since the first centuries of spreading Islamic asceticism and Sufism, and it has even been accelerated as the damages expanded more. This critical intra- discoursal view which is a prominent part of the Sufi literature has been much more successful in refining the Islamic asceticism. This article tends to display the unique and special role of pathological intra-discoursal view by refining it.