چشم‌زخم در ميانه دين و جادو؛ مطالعه موردي سنت‌هاي وابسته به چشم‌زخم در روستاي پيربالا، آذربايجان شرقي

Evil Eye in the Middle of Magic and Religion; an Ethnographic Study of Evil Eye Beliefs and Practices in Pirbala Village, Eastern Azerbaijan, Iran

هدف از انجام اين پژوهش بررسي باورها و آداب و رسوم مرتبط با چشم‌زخم در چارچوب مردم‌شناسي دين و آيين است. در مردم‌شناسي دين همواره ميان مناسك ديني و جادويي تفاوت‌هايي ترسيم شده است. در اين پژوهش ابتدا به ارايه تعاريف مشخص از دين و جادو از منظر مردم‌شناختي پرداخته خواهد شد و سپس مبتني بر آن تعاريف مجموعه باورها و آداب و رسوم وابسته به چشم‌زخم در روستاي پيربالاي آذربايجان شرقي بررسي شده و درهم‌آميختگي عناصر جادويي و ديني در آن باورها و مناسك تجزيه و تحليل مي‌شود. روستاي پيربالا در هجده كيلومتري جنوب‌غربي شهرستان مرند از توابع استان آذربايجان شرقي قرار دارد. داده‌هاي مورد مطالعه در اين پژوهش از طريق مشاهدات ميداني و ثبت مصاحبه با ساكنان آن روستا گردآوري شده و درون چارچوب پژوهشي مذكور تجزيه و تحليل شده است. تمايزهاي موجود ميان عناصر ديني و جادويي در عمل و در بطن زندگي روزمره چندان هم پررنگ و مشخص نبوده و نتايج اين پژوهش درهم‌آميزي قابل توجهي را ميان آن‌ها نشان مي‌دهد. اصل و منشا باور به چشم‌زخم اكنون براي اهالي پيربالا خصلتي ديني دارد و به‌طور دقيق از گفتمان ديني حاكم بر فرهنگ شيعي برمي‌خيزد. با اين‌حال از شواهد قوم‌نگاشتي چنين برمي‌آيد، وراي اين باور ديني و در سطوح پايين‌تر، رفتارها، سلوك و ابزارهايي در زمينه دفع چشم‌ بد نمايان مي‌شوند كه از ساحت ديني فراگذشته و مواجهه‌اي تجربي و انساني‌تر را با نيروهاي شرّ دامن مي‌زند.

The aim of current study is to investigate customs, traditions and beliefs related to evil eye according to anthropology of religion and beliefs. Some differences have been always distinguished between religious rites and magical rites in anthropology of religion. In this study, we first present determined definitions of religion and witchery from anthropological perspective and then based on presented definitions, a set of beliefs, traditions and customs of evil eye are studied in Pirbala village located at East Azerbaijan. It also tries to analyze integration of magical and religious elements in such rites and beliefs. Pirbala village has been located in 18 kilometers of Southwest of Marand town (East Azerbaijan). The research data collected by field observations and interviewing the village residents and analyzed in above mentioned research framework. According to findings of current study, distinctions between religious and magical elements were not much identified and highlighted in practice and daily life and results of present study indicated considerable integration among them. The origin of believing in evil eye is now a religious nature for Pirbala villagers, originating exactly from religious discourse governing Shiite culture. That is, while ethnographic evidences reveal that behind such religious belief and at a lower level, some behaviors, rites and instruments appear to repel evil eye which oversteps religious rites, requiring humanistic and experimental confrontation with evil forces.