بررسي نظام شهري استان‌هاي نوظهور ايران با رويكرد آمايش سرزمين (مورد مطالعه: استان قم)

Study Urban System of New Provinces in Iran by Spatial Planning Approach (Case Study: Qom)

با توجه به اهميت و جايگاه نظام اسكان در آمايش سرزمين و توسعه نواحي، هدف مقاله حاضر بررسي وضعيت تعادل و تناسب در نظام شهري استان نوظهور قم است. تحقيق حاضر به لحاظ هدف از نوع تحقيقات توسعه‌اي، و به لحاظ ماهيت توصيفي- تحليلي است. به منظور گردآوري اطلاعات روش اسنادي به‌كار گرفته شد و تحليل نظام شهري استان قم نيز با به‌كارگيري 12 شاخص (نخست‌شهري، دو شهر، مهتا، موما و الوصابي، كينزبرگ، ضريب پراكندگي، هرفيندال، آنتروپي شانون، رتبه‌- اندازه و اصلاح‌شده رتبه - اندازه، شاخص مجاورت، و تناسب مكاني) صورت گرفت. نتايج تحقيق نشان مي‌دهد به‌جز شهر قم، بقيه نقاط سابقه شهرنشيني زيادي ندارند و پس از ارتقاي شهرستان قم به مرتبه استان، به شهر تبديل شده‌اند، در حالي كه حتي معيار تعريف جمعيتي شهر (10 هزار نفر جمعيت) را نداشته‎اند. همه شاخص‌هاي بررسي‌شده حاكي از شديدترين ميزان نخست‌شهري، تمركز، عدم تعادل و عدم تناسب مكاني در نظام شهري قم است. حتي شكل‌گيري استان قم و ايجاد خدمات و نهادهاي شهري در نقاط نوظهور عدم تعادل را كاهش نداده است. همچنين، شهر قم به عنوان بزرگترين و تك‌شهر مسلط، توان طبيعي مطلوب براي پذيرش اين جمعيت را ندارد. در پايان، پيشنهادهايي در راستاي تعادل‌بخشي نظام شهري قم مطرح شده است كه اهم آن بر شناخت ظرفيت و توان‌هاي شهرهاي كوچك استان (به‌ويژه شهر كهك) و انتقال بخشي از فعاليت‌ها به آن‌ها است.

Balancing in territories settlements, especially in the urban systems, is important for spatial planning. According to studies carried out in a non-equilibrium state of the urban system and the primacy phenomenon is evident at national and regional levels in Iran. The purpose of this paper is to explore the urban hierarchy of Qom province, especially in the course of time. This study is descriptive and analytical method and developmental research by purpose. Documentary methods have been used for data collection. In order to analyze the urban system has been used many indicators (primacy, two city, Mehta, Moomaw & Alwosabi, Kinsburg, scattering coefficient, Herfindahl, Shannon entropy, size- rank and improved size-rank). The results show province of Qom has 6 cities that all cities don’t have record high urbanization except the city of Qom. Also, all indicators show that the city of Qom has the strongest urban prime rate, concentration and imbalance. Even become the province of Qom and the formation of new urban areas couldnʹt reduce imbalances.