كلام اماميه پس از دوران حضور؛ نخستين واگرايي‌ها

Mamiyya Kalam after the Presence Period; the First Divergences

با افول مدرسه كلامي اماميه در كوفه از نيمه سده سوم هجري، گروهي از متكلمان امامي و معتزليان شيعه‌شده كه چندان به نام شناخته نيستند، نمايندگي كلام اماميه را بر عهده گرفتند و با گرايش به انديشه‌هاي معتزله از كلام اماميه در دوران حضور فاصله گرفتند. اين پژوهش با تكيه بر مقالات الاسلاميين ابوالحسن اشعري ـ تاليف دهه آخر سده سوم ـ برخي از انديشه‌هاي كلامي اين جريان فكري را بازيابي كرده و رويكرد متكلمان مدرسه بغداد از نوبختيان را كه تقريباً معاصر اين گروه هستند تا عصر شيخ مفيد و سيد مرتضي بررسي مي‌كند. نتيجه آنكه به‌سبب همرايي اين جريان در بسياري از موضوع‌هاي كلامي با معتزله و روي‌گرداني از جريان رسمي كلام اماميه نخستين، در ادامه متكلمان مدرسه بغداد به انديشه‌هاي آنان واكنش متفاوتي نشان مي‌دهند و سرانجام در عصر سيد مرتضي كلام اماميه به‌كلي با اين انديشه‌ها همراه مي‌شود.

When the Imamiyya school of Kalam in Kufa declined in the middle of the third century A.H., some Imamiyya and Muʹtazila scholars of Kalam-who converted to Shiism and are not much known-came to represent the Imamiyya Kalam; they had tendencies towards Muʹtazila thoughts and turned away from the Imamiyya Kalam in the Presence Period (the period when Shiite Imams were present). In this paper we rely on Abu al-?asan al-Ashʹar?ʹs Maq?l?t al-Isl?m?yy?n (written in the last decade of the third century A.H.) to rediscover some views of this school of Kalam and investigate the approach of scholars of the School of Baghdad, from Nawbakht?s, who are almost contemporary to the above-mentioned school of Kalam, to the age of al-Shaykh al-Muf?d and Sayyid al-Murta??. The upshot is that since this school shared Muʹtazila views in many issues of Kalam and turned away from the official positions of the early Imamiyya Kalam, the School of Baghdad reacted differently to their views, but, eventually in the age of Sayyid al-Murta??, the Imamiyya Kalam fully agreed with their views.