نگرش‌هاي متعدد صدرا در تبيين رابطه انسان و خدا

Sadraʹʹs Different Views Concerning the Human-God Relation

در نگاه نخست به نظر مي‌رسد كه صدرا مسيله رابطه انسان و خدا را به گونه‌هاي متعددي تبيين كرده است؛ به‌گونه‌اي ‌كه مي‌توان به‌اجمال دو ديدگاه و به‌تفصيل حتي چهار ديدگاه را به وي منتسب كرد. دو ديدگاه نخست، تبيين فلسفي اوست كه دو نگرش ماهوي و وجودي او به مسيله مي‌باشد و آن را به مراحل ابتدايي حكمت متعاليه نسبت داده‌اند. ديدگاه سوم، نگرش عرفاني صدراست كه هرچند در آن، رابطه انسان و خدا دقيق‌تر و لطيف‌تر از نگرش فلسفي تبيين مي‌گردد، ولي باز تبيين آن تنها تا مرتبه «عقل اول» امكان‌پذير است. مقاله حاضر با بررسي اين سه نگرش صدرا با اشاره به نگرش وحياني او (ديدگاه چهارم)، آن را نيز در امتداد نگاه عرفاني ـ فلسفي وي دانسته است. نگارنده پس از تبيين نگرش‌هاي فوق، به اين مسيله پرداخته است كه آيا اين تعدد نگرش‌ها نشانِ تطور در آراي صدراست؟ آن‌گاه در پاسخ، چندين وجه جمع جهت رفع اختلاف و تمايز ميان اين نگرش‌ها بيان گرديده است.

Initially it seems that Sadra has provided divergent accounts of the problem of the human-God relation such that two or even four views might be attributed to him. The first two views are his philosophical accounts consisting in his quiddity-based and existential conceptions of the issue. These views have been said to be maintained by Sadra in the early stages of his so-called "Transcendent Wisdom". The third view is his mystical view that provides a more delicate view than his philosophical ones, though it can only be explained at the level of the First Intellect (al-ʹaql al-awwal). In this paper, I will present a fourth view that could be attributed to Sadra: his Quranic or revelatory (wa?yani) view, which I take to be in continuity with his philosophical and mystical views. Then the question is whether these different views exhibit a change of mind in Sadraʹs views. I will then offer different ways of reconciling them.