ماهيت و مراتب «ذكر» در انديشه ابن عربي و ملاصدرا

The Nature and Stages (Levels) of “Dhikr” (Remembrance of God) in the Thought of Ibn ’Arabi and Mullā sadrā

«ذكر» به مثابه زبان دل، معنادارترين گونه تعامل با خداوند است كه همواره مورد نظر عرفا و فلاسفه بوده است. ابن عربي و صدرالمتالهين شيرازي از جمله متفكراني هستند كه در آراي خود به تبيين و بازكاوي اين مقوله پرداخته‌اند. در اين مقاله با مراجعه به آثار اين دو دانشمند و جمع‌آوري آراي آنان درباره ماهيت و مراتب ذكر و پس از تحليل و مقايسه آن‌ها اين نتيجه به دست آمده است كه تكيه بر «خلوت» به عنوان لازمه ذكر حقيقي، مورد وفاق هر دو متفكر است، اما ملاصدرا «معرفت» و «فكر» را دو لازمه جدانشدنيِ خلوت مي‌داند كه در نگرش ابن عربي مشهود نيست. در مقابل، ابن عربي نسبت بين كشف و ذكر را مطرح مي‌كند كه ملاصدرا به آن نپرداخته است. ابن عربي مراتب ذكر را در عالم تكوين و با نظر به همه كاينات بيان مي‌كند، ولي ملاصدرا آن مراتب را در عالم تشريع و با محوريت انسان مطرح مي‌كند. حاصل اين مطالعه تطبيقي، روشن شدن اين مطلب است كه وقتي به موضوعي عرفاني از ديدگاه حكمت متعاليه نظر مي‌شود، چه تغييراتي پيدا مي‌كند.

D Hikr” as the language of the heart is the most meaningful type of the relationship with God which it is constantly regarded by philosophers and mystics. Ibn ’Arabi and Mull? ?adr? have determined and reexamined this category in their opinions. In this paper with referring to the works of these scholars and collecting their views about the nature and stages of “dhikr” and after analyzing and comparing them, these outcomes have been achieved that reliance on “speculation” (khalvat) as an obligation for the real “dhikr” has been accepted by both of them. But Mull? ?adr? believes that “knowledge” (marifa/ gnosis) and thought are two non-separable obligations of “speculation” (khalvat) which they cannot be viewed in the notion of Ibn ’Arabi. Conversely, Ibn ’Arabi states the relationship between “Kashf” (Unveiling) and “dhikr” which it has not been paid attention by Mull? ?adr?. Ibn ’Arabi has stated the stages of “dhikr” in the world of creation (takvin) with considering all cosmos (universe) but Mull? ?adr? states those stages in the world of legislation and with man-centered. The result of this comparative study clears when a gnostic issue from the view of the transcendent theosophy or al-hikmat al-muta’li is looked what changes establishes. Keywords: “Dhikr” (Remembrance of God), Ibn ’Arabi , Mull? ?adr?, The noble Quran, Islamic traditions, Thought, Knowledge (Ma’rifa).