بررسي پيشينه نقش گل اناري در هنر ايران از دوران باستان تا عصر سلجوقي

An Analysis of Pomegranate Flower Pattern in Iranian Art From Ancient to Saljuk Reign

خاستگاه و سير دگرگوني آرايه پركاربردي مانند اناري- اسلامي (شاهعباسي)، همواره موردتوجه پژوهشگران داخلي و خارجي بوده است. از تاثيرگذارترين آرا درباره خاستگاه اناري مي توان به نظر آرتور پوپ اشاره كرد كه اين نقش را امتداد نيلوفر نيمرخ باستاني مي داند. اما اين نظر چگونگي تحولات نيلوفر را در سده هاي نخست اسلامي (پيشاسلجوقي) توضيح نداده و با گسستي پرابهام، روند دگرگوني ها را پس از سلجوقيان پي مي گيرد. ايده ديگر، مشابه پوپ، اناري را امتداد آرايه اي مي داند كه در زبآنها و گويشهاي گوناگون، نام هايي مانند نيلوفري، بادبزني يا كنگري دارد. ايده اخير نه تنها خلا سده هاي اوليه را پر نمي كند بلكه با كنار هم نشاندن نام هاي متعدد، بر ابهام مطلب مي افزايد. اما چگونه مي توان خاستگاه اناري و مسير تغييرات تاريخي آن را بدون گسست توضيح داد؟ آيا ريشه اناري- اسلامي، نقشي به جز نيلوفر است؟ آرايه پيشنهادي چگونه گسست تاريخي را برطرف مي كند؟ براي رسيدن به پاسخ، تلفيقي از روشهاي تاريخي، تحليلي و توصيفي در نظر بوده است. بررسي آرايه جانشين، به صورت موردي و متمركز بر تحليل ساختاري برگ نخلي صورت گرفت و در مراحل گوناگون تحقيق، مقايسه ساختار برگ نخلي و نيلوفري بحث را پيش برد. مقاله پيشرو، تحقيقي كيفي با هدفي بنيادين است و ميكوشد خاستگاه و سير دگرگوني آرايهاي پركاربرد را در هنر ايران بي هيچ ابهامي بيان نمايد. براساس تحليل هاي ساختاري، آرايه هاي نخلي و نيلوفري به يقين متفاوت از يكديگرند؛ ساختار اناري- اسلامي، تنها به نمونه نخلي نزديك است. شواهد باستان شناسي نشان مي دهد نخليها به ويژه در دوره ساساني با موتيف انار تلفيق شدند. از اين همنشيني آرايهاي حاصل شد كه براساس مستندات ارايه شده، در سده هاي نخست هجري نيز حضوري پررنگ دارد. بنابراين، نه تنها ظهور شاه عباسي صفوي ازطريق بررسي دگرديسي هاي نخليـ اناري، بي گسست امكانپذير مي شود بلكه تحليلهاي ساختاري نيز آن را تاييد مي كند.

The origin and the development of the Islamic Pomegranate ornamental pattern (Shah Abbasi Flower) have been the source of curiosity for both native as well as foreign scholars. Among the most significant of the ideas related to the topic, one can refer to Arthur Pope’s which claims this flower is a continuation of the sided view lotus of the ancient times. But this belief does not explain the degradation of this flower in the first centuries of Islamic art (e. g. Pre-Saljuk) and causes gap filled with ambiguity and then continues its developments and changes after Saljuk period. A like Pope’s view, another one claims that this flower is the continuation of a patter which in various languages is known as lotus or palm leaf. This idea does not explain the mentioned gap in Pope’s idea, in one hand, and on the other, by putting various names beside one and other, increases the ambiguity. But how can one explain the origin and the historical development of this pattern without the gap? Is it possible to find this pattern’s roots in other motifs but Lotus? In order to reach a satisfactory answer, the researcher has used a combination of the historical, analytical and descriptive method. The analysis of the substitute pattern has been done selectively and with the structure of the Palm Leaf as the point of concern. The analysis continues by comparing and contrasting the Lotus and Palm Leaf as two motifs. The paper in had is a qualitative research with a fundamental aim which aims to explain the roots of this pivotal and essential pattern in Iranian art without any ambiguity. Based upon the structural analysis the Palm and Lotus motifs are essentially different and the Islamic Pomegranate only resembles the Palm pattern. The ancient analysis has shown that the Palm pattern, especially in Sasanid period mingled with Pomegranate motif. This combination leaded to the birth of a pattern, which based on the proofs given in the body of the research, existed repeatedly in the first Islamic centuries. Therefore, not only the apparition of the SahAbbasi in Safavid period can be explained based on the degradations of the Palm-Pomegranate without any gap, but also the structural analysis would support that.