جبر يا اختيار: رويكردي جامعه‌شناسانه به نزاعي كهن

Fatalism or Free Will: A Sociological Approach to an Old Conflict

اختيار اعمال انساني از يك‌سو و ضرورت‌هاي الهياتي ناشي از قدرت و علم خداوند از جنبه ديگر، دو سويه نزاع ميان متكلمان بوده كه براساس نوع تقرير ارتباط بين آنها، سه رويكرد كلامي ميان مسلمانان ظهور كرده است. اماميه در مقايسه با اشاعره و معتزله، رويكردي بينابين را برگزيده كه ضمن حفظ سويه‌هاي ارادي عمل، نظام‌منديِ برآمده از قدرت خداوند نيز ناديده گرفته نمي‌شود. در اين مقاله با ارزيابي اجمالي شرايط تاريخي و اجتماعي اين نظريات، امكانات فهم جامعه‌شناسانه در خصوص جايگاه «اختيار» و حدود آن بررسي مي‌شود. شرايط مدرن و فهم جامعه‌شناسانه معطوف به آن، صورت‌بندي جديدي را از وضعيت اراده پيش نهاده است. در چنين وضعيتي، اجبار اجتماعي، محصول اراده‌هاي افراد پرشماري است كه به يكديگر معطوف شده‌اند و اين پديده براي تحقق حداكثري، خصلتي مستقل و اجباري مي‌يابد. قواعد الزام‌آور فرهنگي موجب مي‌شوند تا اراده امكان تحقق يابد. گرچه گونه معرفت جامعه‌شناختي نمي‌تواند در خصوص غايات الهياتي ضرورت‌بخش در حوزه انساني بحثي به ميان آورد، صورت‌بندي جامعه‌شناختي براي تبيين كيفيت تحقق نظم اجتماعي در شرايط معاصر، ضمن حفظ خصلت اراده‌مندي كنش انساني، به تقرير بهتر مسيله در ميان متكلمان نيز ياري مي‌رساند و مزاياي رويكرد اماميه را در زمينه وضعيت بينابين اختيار و جبر، در مقايسه با رويكردهاي اشاعره و معتزله تبيين مي‌كند.

Abstract:Free will of human actions on the one hand and on the other hand, the divine necessities originated form God’s power and knowledge have been two sides of a conflict among the theologians that based on the type of asserting the relation among them, three theological approaches have been emerged among the Muslims. In comparison to Asharites and Mu’tazilah, Imamiyeh has adopted an intermediate approach in which in addition to maintaining the free will aspects of actions, the ordered system derived from the power of God has not been ignored. Briefly evaluating the historical and social conditions of these theories in this paper, features of sociological understanding about position of “free will” and its limits are analyzed. Modern conditions and sociological understanding directed to it have put forward a new formulation from the status of free will. Under such conditions, social compulsion is the result of many individuals’ free will which are directed toward each other and to realize maximization, this phenomenon captures an independent and compulsory trait. The cultural binding rules will result in realization of free will. Although such sociological knowledge does not have the capacity to bring up a discussion about theological goals essential to human realm, while maintaining the feature of free will of human activity, to illustrate the quality of realization of social order in the contemporary conditions, this sociological formation will help the theologians to have a better statement of the issue. Also, in comparison to the approaches of Asharites and Mu’tazilah, it will explicate the merits of Imamiyeh approach about the intermediary situation of free will and fatalism.