نقدي بر تفكر انكار مَجاز در قرآن

Criticizing the Denial Thinking on Trope in Qurʹʹan

براي درك مفاهيم قرآن و رسيدن به مفهوم باطني آياتش، دو واژه «حقيقت» و «مَجاز» دست‌كم از قرن دوم هجري به عرصه ادبيات قرآني وارد شده و در مقابل هم قرار گرفته‌اند. واژه مجاز را نخستين بار ارسطو تعريف كرد، ولي آن اصطلاح در جهان اسلام، از قرن سوم تا قرن پنجم، بر سه معناي اصطلاحي دلالت داشته‌است: ابتدا به معناي راه و روش بيان معني آيات و رسيدن به مفهوم آن‌ها بوده، و بعد از آن معني عام پيدا كرده كه مشتمل بر راه‌هاي بيان سخن بوده‌است، و سرانجام به معناي رايج و اصطلاحي آن در علم بيان به كار رفت كه در مقابل اصطلاح بلاغي حقيقت قرار دارد؛ يعني «كلمه‌اي است كه در غير معني موضوع‌له خود در اصطلاح تخاطب به كار رود، درحالي‌كه با قرينه‌اي همراه است كه مانع اراده معناي اصلي آن مي‌شود». از زمان بروز معناي سوم، بعضي، مجاز را به طور كلي و بعضي آن را درخصوص صفات خداوند و بعضي وجود آن را در كلام الهي منكرند. سلفي‌ها و ظاهرگرايان منكر وجود مجاز در قرآن‌اند؛ ابن‌تيميه از بارزترين آن‌هاست و اعتقاد دارد بحث حقيقت و مجاز، باطل، و همه كلام خدا و رسول(ص) حقيقت است. در مقابل اين تفكر، جمهور علماي لغت و علم بلاغت و اصول و تفسير، با دلايل نقلي و عقلي بر اين باورند كه انكار مجاز در قرآن و زبان، از روي جهالت و لجاجت و يا مغرضانه بوده‌است و پايه علمي ندارد.

To understand the concepts of Holy Qurʹan and finding the inner meanings of its verses, the words "Reality" and "Trope" have been entered the field of Qurʹanic literature acting against each other from at least the second Hijri century. Trope was firstly defined by Aristotle, but this term has been implied three meanings in Islam world, from 3rd up to 5th Hijri centuries: it was firstly "the way of expressing the meaning of verses and understanding their implications." Then, it was used with a more general meaning, including the ways of speech, and finally as a common term of rhetoric which stood against the rhetoric term of Reality, "a word or expression used in a figurative sense, or; a word, phrase, or image used in a new and different way in order to create an artistic effect". Since the introduction of the third meaning, some commentators denied trope totally, and some of them denied it in relation with divine attributes or in Godʹs words. The Salafists and apparentists denied trope in Qurʹan. Ibn – Taymiyyah was one of their famous figures who rejected the discussion of "Reality and Trope" absolutely, and believed that all the words of Allah and the prophet are real. In return, most scholars of rhetoric, methodology and interpretation believe, on the basis of rational reasons, that the denial of trope in Qurʹan and language is the result of ignorance and obstinacy with no scientific foundation.