روش‌شناسي، سنجش و نقد نسخه خطي «خلق الكافر» شيخ حر عاملي

A Methodological Study and Critique of the Manuscript of “Khalq al-Kāfir wa al-Gharaḍ Minho” of Shaykh Al-Hurr Al-Āmil

شیخ حر عاملی (1104- 1033ق) به عنوان یكی از بزرگان عرصه‌ی علم و فقاهت شیعه، در نسخه‌ای خطی تحت عنوان «خلق الكافر و الغرض منه» كه به زیور طبع آراسته نشده، اختصاصاً به موضوع خلقت كافر پرداخته و تلاش نموده تا به این پرسش پاسخ دهد كه چرا خداوند كافر را درحالی‌كه اوصاف او در علمش معلوم بود، آفرید، مهلت داد و بر مؤمنین مسلط ساخت؟ این در حالی است كه بعضی از معارف قرآن و حدیث مانند طینت خاص، قضا و قدر، مشیت و اراده‌ی الهی نیز به موضوع دامن زده و اعتقاد به جبر را تقویت می‌كند.راه‌كار اصلی شیخ در این رساله، مسلط كردن معیار و ادلّه عقلی بر حل مسئله است. وی ابتدا مبانی اعتقادی را بر عقل عرضه كرده و سپس نتایج عقلی را همراه با شواهد قرآنی و حدیثی مؤید بیان می‌كند. از آنجا كه مؤلف در نسخه خطی حاضر، از روایات بسیار استفاده نموده است، در این مقاله ابتدا به این پرسش پاسخ داده می‌شود كه كیفیت روش مؤلف و «نظام فقه الحدیث» وی در استفاده از روایات اعتقادی چگونه است؟ برای رسیدن به سؤال مطرح‌ شده، بر اساس مبانی فقه الحدیث، روش شیخ در دو مرحله: «فهم متن» و «فهم مقصود» مورد بررسی قرار گرفته است. سپس از آنجا كه شیخ به دنبال ارائه پاسخی اقناعی و كاربردی است، به دنبال پاسخ این پرسش هستیم كه پاسخ‌های مؤلف به چه صورت ارائه ‌شده و پاسخ‌ها تا چه اندازه كاربردی می‌باشند؟ و به این منظور، بر اساس توجه به نظام فكری و رده‌بندی، مطالب مورد سنجش و نقد قرار گرفته است.

Shaykh Al-Hurr Al-Āmilī (1033/1624 - 1104/1693), one the most prominent Shiite scholars in the fields of Shiite knowledge and jurisprudence,has specifically addressed the issue of the creation of the unbeliever in an unpublished manuscript entitled “Khalq al-Kāfir wa al-Gharaḍ Minhu”, in which he has tried to answer the question why God has created the unbeliever, giving him opportunity to live and to dominate the believers, while his traits where obvious in the Divine decree. Other notions in the Qur’an and hadiths such as the special nature (ṭinat), Destiny and Providence (qaḍa-qadar) and the divine Will have in one or other way supported the belief of determinism. The main solution provided by Shaykh in this book is to give priority to the rational arguments. He first assesses his creed according to rational argumentation and then provides support from the Qur’an and hadiths for those rational conclusions. Regarding the many hadiths cited by the author, this article has foremost studied his methodology of understanding i.e. his “fiqh al-hadith system” considering doctrinal hadiths in two steps: “understanding the meaning” and “understanding the sense”. Given the fact that Shaykh sought to provide a convincing and applicable answer, this article has examined his answers by the aforementioned features in respect to his doctrinal believes and his system of categorizing.