ابن‌حاجب در اشاره‌اي داستاني

Ibn-e Hâjib in a Fictional Allusion

در برخي متن‌هاي ادبي فارسي تعبيري مَثَل‌گونه به كار رفته است كه تاكنون در هيچ‌يك از فرهنگ‌هاي فارسي، ‌از قبيل لغت‌نامه‌ و منابع امثال و حكم مدخل نشده و مغفول مانده است. بر همين اساس، به نظر مي‌رسد به توضيحي نياز دارد. اين تعبير در ديوان اديب‌الممالك فراهاني، قاآني شيرازي و تقي دانش، به صورت‌هاي «برّه ابن‌حاجب»، «ميشِ ابن‌حاجب» و «گوسفندِ ابن‌حاجب» آمده است. مقاله حاضر ريشه داستاني‌ـ‌تاريخي اين تعبير را بررسي مي‌كند و نشان مي‌دهد كه منظور از ابن‌حاجبِ مذكور، ابن‌حاجب نحوي، صاحب شافيه و كافيه، زيسته در قرن ششم و هفتم هجري قمري است كه در حكايتي افسانه‌وار با خواجه نصيرالدّين طوسي ارتباط مي‌يابد. بر اساس اين حكايت، پس از فتح بغداد به دست هلاكو و سقوط خلافت عبّاسيان، ابن‌حاجب ‌كه با خواجه نصيرالدّين سابقه عداوتي داشت‌، از بيم وي پنهان شده بود و خواجه نصيرالدّين با ترفندي خاصّ و با استفاده از گوسفنداني كه به اهل هر خانه در بغداد سپرده بود، موفّق شد ابن‌حاجب را بيابد. همچنين مجعول بودن اين حكايت با ذكر دلايلي در طي مقاله روشن شده است.

There is a semi-proverbial expression in some Persian literary texts that has not yet indexed in none of Persian dictionaries –such as Loqat-nameh or any other proverb references and has been totally neglected. Accordingly it seems necessary being explained. It has been mentioned under different topics such as Ibn-e Hâjib’s lamb, Ibn-e Hâjib’s sheep, Ibn-e Hâjib’s ewe in Divans of Adib-ol-Mamâlek, Ghâ’âni, and Taghi Dânesh. The present essay is to explore the historical-fictional roots of the subject and to show that Ibn-e Hâjib in the story related to this proverb is the Arabic grammarian who lived in 6th and 7th centuries AH (12th -13th centuries AD) who linked to al-D?n T?s? in a legendary story. On the basis of the story, after the conquest of Baghdad and fall of Abbasid caliphate by Hulagu Khan, Ibn-e Hâjib was hiden for fear of Khawaja Nas?r due to a history of animosity with him, and Khawaja could find him using a special trick entrusting sheep to each household in Baghdad. It has also been made clear that the story is fabricated according to the reasons mentioned.