ضمان عاقله از نگاهي ديگر

The liability of kinship group (‘Aqilah) in a different perspective

مشهور فقیهان امامی بر این باورند كه مسئولیت جنایت خطأیی محض (دیه) بر عهده نهادی به نام «عاقله» یعنی خویشاوندان پدری جانی است. این حكم از آغاز با چالش‌هایی «نظیر تضاد با اصل شخصی بودن مسئولیت كیفری» روبرو بود كه فقیهان را وا داشت تا با ارائه توجیهات متفاوتی، چرایی آن را تبیین كنند. این نوشتار با تكیه بر قواعد، عمومات و اطلاقات قرآنی و با بهره‌گیری از فقه جواهری در پی اثبات این باور است كه این رأی، با وجود مخالفانی چون شیخ مفید، اجماعی نیست و عمده مستند مشهور كه روایات است، افزون بر تردیدهای جدی به لحاظ سند و دلالت، با عمومات، اطلاقات قرآنی و عقل مستقل، در تضاد است و قدر متیقن ادله روایی كه فاقد معارض و مخالف است، ضمان عاقله را تنها در جایی ثابت می‌كند كه عاقله، عهده دار سرپرستی و مواظبت از جانی بوده و یا عرفاً مسئول شمرده شود.

Reputable Imami jurisprudents believe that liability for involuntary manslaughter (wergild or diyah) is incumbent upon the institution called ‘Āqilah (paternal kinship group of the criminal). From the very beginning, the verdict has faced challenges, including its conflict with the principle of individual criminal responsibility, which have prompted jurisprudents to offer various justifications so as to explain its reasons. Based on Qur’anic rules, generalities and predications and using the Jawahiri approach (fiqh al-Jawāhirī), the present article seeks to prove the belief that despite the opposition of Shaykh al-Mufīd, this idea is not founded on consensus. In addition, major famous documents pertaining to this notion are the hadiths where serious doubts exist with regard to their documentations and connotations; moreover, they stand in contrast to the Qur’anic generalities and predications and also to independent reason. The narrative or Hadith evidences which have remained undisputed and without opposition necessarily prove the liability of kinship group only in cases where the ‘Āqilah is responsible for the supervision and care of a person’s life, or is formally held accountable.