درآمدي بر قاعده زوال مانع(بازگشت ممنوع در صورت زوال مانع)

An introduction into the impediment removal rule (the return of prohibition in case of impediment removal)

یكی از قواعد پركاربرد در فقه، قاعدۀ زوال مانع است كه با عبارت «اذا زالَ المانعُ عادَ الممنوعُ» از آن تعبیر می‌شود. كاربرد این قاعده در امور شرعی ثمرات مهمی دارد؛ زیرا مانع در امور شرعی می‌تواند از نفوذ حكم اوّلی جلوگیری كرده و موجب تنجّز و فعلیت حكمی ثانوی گردد. كاربرد قاعدۀ زوال مانع، در این حیطه بدان معناست كه اگر حكمی وضعی یا تكلیفی به خاطر وجود مانعی، غیر نافذ گشته باشد پس از برطرف شدن آن مانع، حكم ثانویه غیر قابل اجرا گشته و حكم اولیه دوباره در حق مكلف نافذ می‌گردد. متأسفانه این قاعده علی رغم كاربرد فراوانی كه در حیطۀ احكام ثانویه و احكام حكومتی دارد و با وجود استناد فراوان بدان در كتب فقهی، مورد بحث و بررسی مستقل قرار نگرفته و به حدود و ثغور و ضوابط اجرا یا شرایط حجیت آن پرداخته نشده است و از این رو شاهد كاربرد نادرست این قاعده در برخی متون می‌باشیم. بنابراین به منظور روشن شدن جوانب امر، با روشی توصیفی- تحلیلی و با ابزار گردآوری اطلاعات كتابخانه‌ای و اَسنادی، ابتدا به تعریف دقیق و جامع مانع پرداخته شده و تفاوت آن با موارد مشابه نظیر رافع، قاطع، و عذر بیان گشته و سپس به مقایسۀ این قاعده با قواعد مشابه یا مرتبط نظیر قاعده «الضرورات تبیح المحظورات»، «الضرورة تقدر بقدرها»، «ماجاز لعذر بطل بزواله» و«الساقط لایعود» پرداخته شده است. همچنین پس از بررسی ادلۀ قاعده (نظیر تنقیح مناط و الغای خصوصیت، دلیل عقلی و بنای عقلا)، با توجه به كاربرد و ماهیت قاعده، نُه شرط برای اجرا یا حجیت آن ترسیم شده است.

One of the most widely used rules of jurisprudence is ‘impediment removal’ often expressed by the phrase ‘when impediment is removed, the forbidden is regained.’ The application of this rule in jurisprudential matters produces important outcomes since impediment in those matters can prevent the penetration (validity) of the primary ruling, and as a result, the secondary ruling would be issued and actualized. The application of the impediment removal rule in this context would imply that if a mandated or assigned (obligatory) ruling becomes invalid due to the existence of an impediment, after the removal of that impediment the secondary ruling becomes unenforceable and the primary ruling must be enforced again on the responsible agent. Unfortunately, despite its many applications which fall within the provisions of secondary and governmental (state) rules, and in spite of numerous references to it in books of jurisprudence, this rule has not been independently investigated and its limits and conditions or the conditions of its authority have not been dealt with. Therefore, we witness much improper application of the rule in relating literature. Hence, to clarify the various dimensions of the issue, and through the application of a descriptive-analytical method and a data collection from library resources and documentations, first an accurate and comprehensive definition of the term ‘impediment’ is provided. Then, its difference with similar terms including disclaimer (rāfi’), certain (qāti’), and excuse (‘odhr). In addition, the rule has been compared with similar or related principles such as ‘Necessities make prohibitions permissible’, ‘A necessity is considered by its own measure’, ‘What is permissible due to an excuse becomes prohibited after its removal’, and ‘What is removed does not return.’ After an analysis of the argumentations for the rule (e.g. revision of the criterion and removal of specifications, rational reason and rationalist conduct) and with regard to the application and nature of the rule, nine conditions are drawn for its implementation or authority.