بررسي و شناسايي نماتدهاي انگل گياهان دارويي در استان اصفهان

Medicinal plant parasitic nematodes in Isfahan province

تحقیقات پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی بطور پراكنده در كشورهای مختلف دنیا صورت گرفته است. در مطالعه‌ای در زمینه نماتدهای انگل همراه با چند گیاه دارویی در كشور هند، شش جنس نماتد شامل Meloidogyne،Pratylenchus،Helicotylenchus، Tylenchoryhnchus، Hoplolaimus، Rotylenchus و همچنین گونه Aphelenchus avenaeبعنوان نماتدهای شایع گیاهان دارویی چون مریم‌گلی (Salvia officinalis)، بادرنجبویه (Melissa officinalis) و نعنا (Mentha spicata) شناخته شدند و در نهایت دو گیاه مریم‌گلی و بادرنجبویه، حساسترین گیاهان به نماتد Meloidogyne incognita و گیاه نعنا حساس‌ترین گیاه به نماتدهای Pratylenchus تشخیص داده شدند (Khan & Sharma, 1996). در مطالعه‌ای كه در منطقه اوتارپرادش هند، پیرامون نماتدهای انگل همراه با گیاهان دارویی صورت گرفته، گونه‌های Hoplolaimus indicus، Helicothylenchus dihystera، Meloidogyne incognita، Rotylenchulus reniformisوM. javanica غالب‌ترین نماتدهای انگل گیاهی روی این محصولات شناخته شده‌اند (Rathour et al., 2003). همچنین در برخی مطالعات اثر نماتدهای انگل مهم روی بعضی خصوصیات رشدی گیاهان دارویی نیز بررسی شده است؛ بررسی تأثیر سطوح مختلف جمعیت نماتد thornei Pratylenchus روی خصوصیات رشدی، میزان كلروفیل برگ، میزان فتوسنتز و اسانس نعنا گونه Mentha spicata  نشان داد كه با افزایش تراكم جمعیت اولیه این نماتد، كلیه پارامترهای مورد بررسی كاهش یافته و بیشترین كاهش مربوط به تراكم اولیه جمعیت نماتد یادشده بوده است (Haseeb & Shukla, 1994). ازجمله تحقیقات صورت گرفته پیرامون نماتدهای انگل گیاهان دارویی در ایران می‌توان به گزارش نماتد سیستی چغندرقند (Heterodera schachtii) روی ترب (Raphanus sativus) و سلمه تره (Chenopodium album) اشاره نمود (باروتی، 1366). همچنین نماتد مولد گره‌ریشه گونه Meloidogyne javanica از ختمی (Althaea officinalis)، پنیرك (Malva neglecta)، سلمه‌تره (C. album) و نعنا (Mentha loglolia) گزارش شده است (باروتی، 1366). در مطالعه‌ای دیگر، گونه M. javanica از ریشه گل همیشه‌بهار Calendula officinalis در استان قزوین گزارش گردید (رزاز هاشمی، 1384). در بررسی دیگری نماتدهای Ampilmerlinius glabigerus، Helicotylenchus microcephalus، Meloidogyne javanica و Merlinius rugosus از ریشه و خاك گیاه دارویی كرچك (Ricinus spp.) در استان قزوین استخراج و شناسایی گردید (رزاز هاشمی، 1385). تاكنون هیچ بررسی و مطالعه‌ای پیرامون نماتدهای انگل گیاهی روی گیاهان دارویی در استان اصفهان انجام نشده است، بنابراین، بدین منظور در قالب یك طرح تحقیقاتی چهار ساله (1380 – 1377) بررسی هایی پیرامون شناسایی و تعیین تراكم نماتدهای انگل گیاهان دارویی در خاك زیركشت گیاهان دارویی انجام شد. در این آزمایش جهت انجام نمونه‌برداری با مراجعه به مراكز كاشت گیاهان دارویی در استان اصفهان شامل ایستگاه‌های دستگرد اصفهان، شهید فزوه نجف‌آباد، كاشان و جنت‌آباد مباركه، از خاك اطراف ریشه گیاهان دارویی نمونه‌گیری و به آزمایشگاه منتقل گردید. در آزمایشگاه نمونه‌ها به روش الك و سانتریفوژ (Jenkins, 1964) شسته شده و نماتدهای موجود استخراج گردید. جهت كشتن، ثابت كردن و انتقال نماتدهای كرمی شكل به گلیسرین خالص از روش تكمیل شده De Grisse (De Grisse, 1969) استفاده شد. تشخیص جنسهای مختلف با استفاده از كلیدهای شناسایی معتبر صورت گرفت. سپس جمعیت جنس‌های مختلف به تفكیك، در سوسپانسیون بدست آمده با استفاده از اسلاید مخصوص شمارش و محاسبه گردید. بمنظور بررسی آلودگی ریشه گیاهان دارویی به نماتدهای انگلی داخلی ریشه، مقدار 5 گرم ریشه از گیاهان نمونه‌برداری و براساس روش Bridge و همكاران (Bridge et al., 1982) با محلول اسیدفوشین لاكتوفنل رنگ‌آمیزی شد و پس از رنگبری آنها در گلیسرول، وضعیت این گروه از نماتدها زیر استریومیكروسكپ بررسی گردید. همچنین ده گره بطور تصادفی انتخاب شده و زیر استریومیكروسكپ ماده‌های كامل از آنها خارج گردید. جهت تهیه برش از شبكه كوتیكولی انتهای بدن ماده‌های استخراجی، ابتدا طبق روش Southey (Southey, 1970) برش‌های لازم ایجاد و از آنها اسلایدهای دائم تهیه گردید. جهت تعیین میزان آلودگی ریشه‌ها به نماتدهای مولد غده‌ ریشه، مقدار یك گرم از ریشه‌های هر نمونه وزن و به طول 1 تا 2 سانتیمتر خرد شده و سپس در وایتكس تجاری ده درصد به مدت چهار دقیقه به شدت تكان داده شد تا ماده ژلاتینی اطراف كیسه‌های تخم حل و آزاد شوند. سوسپانسیون بدست‌آمده به‌ترتیب از الك‌های 250 و 20 میكرون عبور داده شده و محتویات روی الك 20 میكرون كاملاً با آب شسته و جمعیت تخم و نوزاد موجود در آن با استفاده از اسلاید شمارش گردید. براین اساس در خاك گیاهان دارویی ایستگاه دستگرد اصفهان جنس‌های Helicotylenchus ، Meloidogyne، Geocenamus، Longidorus، Ditylenchus، Tylenchus، Criconemella، Xiphinema، Psilenchus و Pratylenchus شناسایی و جمعیت آنها معین شد (جدول 1). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی و نماتدهای غیر انگل گیاهی نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول 1). در خاك گیاهان دارویی ایستگاهتحقیقات بیابان‌زدایی كاشان، جنس‌های Tylenchus، Xiphinema، Helieotylenshus، Meloidogyne، و Geocenamus شناسایی و جمعیت آنها معین گردید (جدول 2). جمعیت نماتدهای آزادزی خاك این منطقه نیز شمارش و محاسبه گردید (جدول 2). در خاك گیاهان دارویی ایستگاه شهید فزوه نجف‌آباد، جنس‌های Meloidogyne، Helicotylenshus، Geocenamus، Ditylenchus، Xiphinema، Tylenchus، Criconemella، Pratylenchus، Aphelenchus و Psilenchus شناسایی و جمعیت آنها تعیین شد (جدول 3). همچنین، جمعیت نماتدهای آزادزی غیر انگل آن منطقه نیز محاسبه و معین گردید (جدول 3). در خاك اطراف ریشه گیاهان دارویی ایستگاه جنت‌آباد مباركه، جنسهای Criconemella، Longidorus، Xiphinema، Meloidogyne، Tylenchus، Helicotylenchus و Geocenamus شناسایی و جمعیت آنها و نیز جمعیت نماتدهای آزادزی و غیر انگل گیاهی برآورد گردید (جدول 4). طی این بررسی، گونه‌های نماتد X. index، X. pachtiacum، X. vuittenezi، L. africanus، H. pseudorobustus، H. digonicus، H. vulgaris، M. javanica، M. incognita، G. brevidens، G. microdorus، G. rugosus، C. antipolitana، C. xenoplax، Psilenchus hilarulus، D. dipsac، D. destructor، D. acutus، P. neglectus، P. penetrans، P. thornei و P. minyus در خاك گیاهان دارویی كشت شده در استان اصفهان شناسایی شدند. نتایج مربوطه در ایستگاه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد كه كماكان بیشتر جنس‌ها در خاك مزارع مورد بازدید وجود دارند كه طبیعتاً از جمعیتهای متفاوتی برخوردار می‌باشند. نتایج این تحقیق یا تحقیقات انجام شده در سایر نقاط كشور و استان اصفهان از مزارع گوناگون و حتی باغها موافقت دارند (احمدی و نصر اصفهانی، 1381؛ اخیانی، 1357؛ باروتی، 1366؛ جمالی و همكاران، 1381). از نماتدهای انگل داخلی ریشه فقط نماتدهای مولد غده ریشه (Meloidogynespp.) در ریشه تعدادی از گیاهان دارویی مشاهده گردید. بر این اساس، از 25 نوع گیاه دارویی مورد كاشت در ایستگاه دستگرد اصفهان، 21 نوع شامل همیشه بهار، گل‌گاوزبان ایرانی، گل‌گاوزبان خارجی، علف چای، افسنطین، شنگ، بابونه، آویشن، باباآدم، مریم گلی، سیب‌زمینی ترشی، شمعدانی معطر، رزماری، مارتیغال، بادرنجبویه، روناس، بومادران گل‌سفید، اسطوخودوس پنتا و كرفس به‌عنوان میزبان M. javanica شناخته شدند. نتایج حاصل از بررسی‌های ریشه گیاهان دارویی در ایستگاه‌های موجود استان، با گزارشهای موجود در خصوص اینكه گونه غالب این نماتدها، M. javanica است و بیشترین آلودگی را ایجاد می‌نماید، موافقت دارد. از 26 نوع گیاه دارویی كشت‌شده در ایستگاه شهید فزوه نجف‌آباد، 5 نوع گیاه شامل سداب، قیچ، بابا آدم، همیشه‌بهار و شاهدانه به‌عنوان میزبان برای گونه M. javanica شناسایی گردیدند. از 14 نوع گیاه دارویی كاشته شده در ایستگاه تحقیقات بیابان‌زدایی كاشان، 6 نوع گیاه شامل اسطوخودوس، بومادران گل‌زرد‌، درمنه كوهی، رنگین زرد و آگاو به‌عنوان میزبان برای M. incognita شناسایی شد. بیشتر گیاهان دارویی یادشده به‌عنوان میزبانهای جدید برای نماتدهای مولد غده ریشه شناخته و معرفی می‌گردند كه لازم است در برنامه‌های ازدیاد گیاهان فوق به‌عنوان یك فاكتور اساسی در انتخاب زمین سالم و یا تهیه پاجوش و قلمه سالم عاری از نماتد مورد توجه قرار بگیرد. در ضمن، برخی گیاهان دارویی مورد آزمون عاری از این نماتدها بود كه می‌توان از آنها جهت به‌زراعی و در تناوب با گیاهان میزبان استفاده نمود. 

Four years studies (1999-2002) on more than 100 cultivated medicinal plant species and their soil specimens to identify and examine population dynamics of medicinal plantsʹ parasitic nematodes in Isfahan province revealed the presence of several plant parasitic nematodes in the rhizosphere. The nematode genus present in Dastgerd station belong to the follwing genus: Helicotylenchus, Meloidogyne, Goeocenamus, Longidorus, Ditylenchus, Tylenchus, Criconemella, Xiphinema, Psilenchus, Pratylenchus on the basisof population density respectively. Whereas in Kashan station, Tylenchus, Xiphinema, Helicotylenchus, Meloidogyne, Geocenamus and in Najafabad station, Meloidogyne, Helicotylenchus, Geocenamus, Ditylenchus, Xiphinema, Tylenchus, Criconemella, Pratylenchus, Aphelenchus, Psilenchus and in Mobarakeh station Criconemella, Longidorus, Xiphinema, Meloidogyne, Tylenchus, Helicotylenchus, Geocenamus had the most densities in mentioned stations respectively. The follwing species were identified as parasitic nematodes in the studied areas: X. index, X. pachtiacum, X. vuittenezi; L. africanus , H. pseudorobustus, H. digonicus, H. vulgaris; M. javanica, M. incognita; G. brevidens, G. microdorus, G. rugosus;  Criconemella antipolitana, C. xenoplax; Psilenchus hilarulus; Ditylenchus dipsaci, D. destructor, D. acutus; Pratylenchus neglectus, P. penetrans, P. thornei and P. minyus .