بررسي مقايسه‌اي نحوه و ميزان خسارت سرخرطومي Curculio glandium و پروانه بذرخوار بلوط Cydia fagiglandana در جنگلهاي ارسباران

Damage assessment of the acorn pests in Arasbaran Forests

جنگلهای ارسباران یكی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است كه در ناحیه شمال غرب كشور واقع شده است. تراكم درختان بلوط سیاه (Quercus macrantheraFish &Meyer)وبلوط سفید (Q. petraeaL.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه‌ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه‌های بذرخوار از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشكل مواجه می‌سازند (قهرمانی، 1374). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .Curculio glandium Marsh است كه لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می‌گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است كه همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه‌ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارL.Cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به‌طور مستقیم از تكثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می‌نمایند (شكل1). به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی Curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار Cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای 82-1381 در هر یك از دو منطقه آینالو و مكیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه‌ها نمونه‌برداری بعمل آمد. در مجموع 3108 میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به‌ترتیب 1494 و1614 و در دو ناحیه مذكور نیز به‌ترتیب 1557 و1551 عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع‌آوری گردید. نمونه‌های برداشت شده داخل پاكتهای پلاستیكی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه‌های سالم جدا شده و سپس با باز‌كردن میوه‌های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر كدام تعیین گردید. در برخی میوه‌ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندك بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به‌طور معمول از طریق شكل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی كه لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به‌شكل دایره باز می‌كند، در صورتی‌كه سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شكل و كوچكتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می‌باشد (شكل2). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه‌های بزرگتر است، درصورتی‌كه فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و یا به‌حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، كانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلكه قسمت داخلی كل میوه از بین می‌رود (شكل3). هراسوویك (1995) معتقد است كه خسارت پروانه میوه خوار را به‌راحتی می‌توان توسط وجود لاروهایشان كه با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم‌مرغی شكلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می‌تواند كمك مؤثری در تفكیك خسارت دو آفت باشد، بدین معنی كه فضولات لارو پروانه به‌صورت دانه درشت گرانوله و كانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و به حالت پودری است. كانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا كوچك‌اند ولی در ادامه خسارت به كلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌شود. بنظر آندرسون (1960) لارو كامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به‌صورت دایره كوچك بریده و از میوه خارج می‌شود. میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب 29، 5/25 و 3/13 و در سال دوم 6/40، 8 و 8/15 درصد  بوده است. هراسوویك (1995) در مطالعه‌ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسCurculio (به‌خصوص گونه‌ی مهم C. glandium Marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه‌های جنس Cydiaو جوندگان كوچك موش جنگلی و صحرائی (گونه‌هایApodemus flavicollis و(Clethrionomys glareolus را به‌ترتیب 25، 12 و 18 درصد و خسارت سایر عوامل 4 درصد گزارش كرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال‌های بلوط در جنگل میترویكا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر‌خوار بلوط در این منطقه C. glandiumبوده و موجبكاهش5/37 درصد محصول بلوط شده است.پروانه‌های  C. amplana (H.b) و Cydia splendana (H.b)روی هم 1/6 درصد خسارت ایحاد نموده‌اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطAndricusquercuscalicisBurga.حدود 4/13- 3/2 درصد میوه‌ها كاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره‌ای 5/55-25 درصد گزارش شده است (Kristek, 1974).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه‌های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (Moravia) چك اسلواكی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده 8/42 درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط C. glandium آفت عمده محسوب می‌گرددو سایر سرخرطومی‌ها یعنی  C. elephasوC. venosus 8/27 درصد میوه‌ها را از بین می‌برند. گزارش شده كه پروانه‌های بذرخوار خانواده Tortricidae به خصوص گونه Cydia splendanaو دو گونهPammene fasciana(L.)و C. amplana (H.b.) ، 6/15 درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می‌كنند (Kobzeva & Terpugov, 1987).برنال و كاردینو(1993) خسارت سرخرطومیC.glandium وگونه‌های Carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود 95-90 درصد گزارش كرده‌اند. در این گزارش خسارت آفت  C. glandium در برخی موارد تا 80 درصد میوه‌های یك درخت بوده است (Bernal & Cardillo, 1993). نتایج تحقیقات كوبزوا و ترپگو (1986) در شوروی سابق نشان می‌دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی C. glandium و پروانه میوه‌خوار جنس Cydia می‌تواند به 9/89–9/42 درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در 1362 در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن60 تا 65 درصد میو‌ه‌ها می‌شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا 90 درصد هم خسارت دیده شده است. تجزیه واریانس مركب داده ها با نرم افزارMSTATC انجام گردید.همان‌طور كه جدول 1 نشان می‌دهد، مناطق مورد بررسی تأثیر معنی‌داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی‌دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تأثیر معنی‌داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یك نسبت ترجیح می‌دهند، در حالی‌كه میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط Curculio glandiumو پروانه بذرخوار Cydia fagiglandanaتفاوت معنی‌داری داشته است. مقایسه میانگین‌ها كه با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانكن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذكور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه‌بندی نمود (جدول 2).     جنگلهای ارسباران یكی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است كه در ناحیه شمال غرب كشور واقع شده است. تراكم درختان بلوط سیاه (Quercus macrantheraFish &Meyer)وبلوط سفید (Q. petraeaL.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه‌ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه‌های بذرخوار از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشكل مواجه می‌سازند (قهرمانی، 1374). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .Curculio glandium Marsh است كه لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می‌گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است كه همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه‌ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارL.Cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به‌طور مستقیم از تكثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می‌نمایند (شكل1). به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی Curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار Cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای 82-1381 در هر یك از دو منطقه آینالو و مكیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه‌ها نمونه‌برداری بعمل آمد. در مجموع 3108 میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به‌ترتیب 1494 و1614 و در دو ناحیه مذكور نیز به‌ترتیب 1557 و1551 عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع‌آوری گردید. نمونه‌های برداشت شده داخل پاكتهای پلاستیكی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه‌های سالم جدا شده و سپس با باز‌كردن میوه‌های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر كدام تعیین گردید. در برخی میوه‌ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندك بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به‌طور معمول از طریق شكل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی كه لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به‌شكل دایره باز می‌كند، در صورتی‌كه سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شكل و كوچكتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می‌باشد (شكل2). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه‌های بزرگتر است، درصورتی‌كه فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و یا به‌حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، كانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلكه قسمت داخلی كل میوه از بین می‌رود (شكل3). هراسوویك (1995) معتقد است كه خسارت پروانه میوه خوار را به‌راحتی می‌توان توسط وجود لاروهایشان كه با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم‌مرغی شكلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می‌تواند كمك مؤثری در تفكیك خسارت دو آفت باشد، بدین معنی كه فضولات لارو پروانه به‌صورت دانه درشت گرانوله و كانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز‌دانه و به حالت پودری است. كانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا كوچك‌اند ولی در ادامه خسارت به كلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می‌شود. بنظر آندرسون (1960) لارو كامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به‌صورت دایره كوچك بریده و از میوه خارج می‌شود. میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب 29، 5/25 و 3/13 و در سال دوم 6/40، 8 و 8/15 درصد  بوده است. هراسوویك (1995) در مطالعه‌ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسCurculio (به‌خصوص گونه‌ی مهم C. glandium Marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه‌های جنس Cydiaو جوندگان كوچك موش جنگلی و صحرائی (گونه‌هایApodemus flavicollis و(Clethrionomys glareolus را به‌ترتیب 25، 12 و 18 درصد و خسارت سایر عوامل 4 درصد گزارش كرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال‌های بلوط در جنگل میترویكا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر‌خوار بلوط در این منطقه C. glandiumبوده و موجبكاهش5/37 درصد محصول بلوط شده است.پروانه‌های  C. amplana (H.b) و Cydia splendana (H.b)روی هم 1/6 درصد خسارت ایحاد نموده‌اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطAndricusquercuscalicisBurga.حدود 4/13- 3/2 درصد میوه‌ها كاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره‌ای 5/55-25 درصد گزارش شده است (Kristek, 1974).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه‌های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (Moravia) چك اسلواكی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده 8/42 درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط C. glandium آفت عمده محسوب می‌گرددو سایر سرخرطومی‌ها یعنی  C. elephasوC. venosus 8/27 درصد میوه‌ها را از بین می‌برند. گزارش شده كه پروانه‌های بذرخوار خانواده Tortricidae به خصوص گونه Cydia splendanaو دو گونهPammene fasciana(L.)و C. amplana (H.b.) ، 6/15 درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می‌كنند (Kobzeva & Terpugov, 1987).برنال و كاردینو(1993) خسارت سرخرطومیC.glandium وگونه‌های Carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود 95-90 درصد گزارش كرده‌اند. در این گزارش خسارت آفت  C. glandium در برخی موارد تا 80 درصد میوه‌های یك درخت بوده است (Bernal & Cardillo, 1993). نتایج تحقیقات كوبزوا و ترپگو (1986) در شوروی سابق نشان می‌دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی C. glandium و پروانه میوه‌خوار جنس Cydia می‌تواند به 9/89–9/42 درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در 1362 در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن60 تا 65 درصد میو‌ه‌ها می‌شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا 90 درصد هم خسارت دیده شده است. تجزیه واریانس مركب داده ها با نرم افزارMSTATC انجام گردید.همان‌طور كه جدول 1 نشان می‌دهد، مناطق مورد بررسی تأثیر معنی‌داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی‌دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تأثیر معنی‌داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یك نسبت ترجیح می‌دهند، در حالی‌كه میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط Curculio glandiumو پروانه بذرخوار Cydia fagiglandanaتفاوت معنی‌داری داشته است. مقایسه میانگین‌ها كه با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانكن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذكور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه‌بندی نمود (جدول 2).   واژه‌های كلیدی: جنگلهای ارسباران، میوه بلوط، سرخرطومی میوه بلوط و پروانه میوه بلوط

The oak trees density are very high in Arasbaran Forests and accounted as the second most abundant tree species after horn beam, Carpinus betulus L. trees. The most important acorn pests in this area include oak weevil, Curculio glandium Marsh. and the moths of Cydia genus specially Laspeyresia fagiglandana Zell. (Lep.: Tortricidae). Their larvae feed inside acorn and cause great damage to oak trees annually. Thus they lower renewal and reproductive rate of oak seeds. In the cause of a 2 year studies, carried out in Ainalo and MakidiForests pests and non-pests damages affecting acorns were investigated. The emergence hole of acorn weevil and tortricid moths are somehow different in shape, it is circular for acorn weevil and oval shape in the tortricid moths. In addition their excretion (frass) are some how different and can be used to separate them. The tortricid moth larvae excretion is granular and its feeding canal is large, while the acorn weevil larva excretion is powder microlithic and its feeding canal is very small at first which leads to acorn destruction. The loss measure of acorn weevil, tortricid moth and the other destructive agents on acorns were 34/8, 17/1 & 14/6 percentage respectively and the healthy acorns was 33/6 percentage. The data combinated analyses of variance carried out with MSTATC soft ware and there is a significant difference between two acorn pests and the acorn weevil damage was more than the tortricid moth. The pestsʹ interaction with regard to the year has a significant difference but there isn’t any significant difference on pestsʹ damage in the area.