سبك مقبره سازي متصوفه در شرق خراسان: باخرز، تربت جام، تايباد و هرات

خراسان همواره بهعنوان يكي از مهمترين مناطق تاثيرگذار در دنياي اسلام نقش بسزايي در توسعه و تكامل معماري اسلامي بهويژه معماري مقابر داشته است. بهنظر ميرسد در دوره سلجوقي همزمان با حضور شيخالاسلام احمد جامي در منطقه جام، نوع خاصي از معماري تدفيني در قالب مقابر روباز با ايواني در مقابل مورد توجه قرار گرفته و اين سنت تا دوره صفوي ادامه يافته است. تفكر ساخت اين مقابر را ميتوان در توجه به قرآن درباره بزرگداشت شعاير الهي و همچنين آموزههاي پيامبر (ص) در مورد منع هر گونه ساخت و ساز بر روي قبور توجيه نمود. ساخت اينگونه مقابر در اين منطقه از كشور بسيار رايج بوده و از مهمترين آنها ميتوان به مزار شيخ احمد جامي، مزار شهابالدين عبدالله باخرزي، مزار ابوبكر زينالدين تايبادي، آرامگاه خواجه عبدالرحمن جامي و مزار خواجه عبدالله انصاري در هرات اشاره كرد. نوشتار حاضر بر آن است تا با استناد به قراين تاريخي، شواهد باستانشناختي و مدارك معماري، علاوه بر واكاوي و تحليل ويژگيهاي معماري و تزييني اين مقابر، به تعيين منشا ظهور اين فرم از معماري در شرق خراسان بپردازد. قرارگيري قبر در مقابل عبادتگاه و خانقاه متوفي، كاشت درخت بر روي قبر به منظور ايجاد سايه بر روي آن، ايجاد يك حوض جهت جمعآوري آب در قسمت بالاي سر متوفي، طويل ساختن قبر و مشخص ساختن ابتدا و انتهاي آن با دو سنگ عمودي مرتفع از جمله مصاديقي هستند كه فقط در اين سبك تدفيني ديده ميشوند.