نسبت اجتماعي«حق – وظيفه» در گفتمان ديني ( تحليل محتواي موردي نهج‌البلاغه و نهج الفصاحه)

بحث«حق– وظيفه» اصالتاً مملوك مفهومي فلسفه غربي (فلسفه‌هاي سياسي- اجتماعي و اخلاقي- حقوقي) و علوم اجتماعي مدرن (نظريه شهروندي) است. از اين حيث و به خصوص از جهات نظري اين مفهوم مركب، كه البته بايد آن را نوعي معادله اجتماعي متوازن در تعامل اجتماعي خود - ديگري نيز تلقي كرد، انصافاً خوش درخشيده و از لحاظ عملي نيز به ارتقاي شان مدني فرد مدرن انجاميده و به تبع منجر به تبديل رعيت (مكلف نامحق) به شهروند (فرد مسيول محق) شده است. در ادبيات فقهي اسلامي (اعم از شيعه و سني) به خاطر گفتماني نبودن جاپايي از اين نسبت كم‌تر مي‌توان ديد، اما در ذيل و متن معارف اسلامي و شيعي جاري مي‌شود مباني فكري و عقيدتي اين نسبت اجتماعي مهم ميان مسلمين، كه ناظر به اداي وظيفه و زان سو مطالبه حق به مثابه يك امر عقيدتي كه مبتني بر حقانيت عمل به آموزه‌هاي ديني اسلامي در زندگي فردي مسلمين است، را استنباط نمود. با توجه به اين مهم، در اين مقاله با استفاده از تكنيك تحليل محتوا ،تلاش شده است تا مباني فكري و عقيدتي نسبت اجتماعي حق – وظيفه از اين منظر ديني واكاوي شود. به اين منظور- و نه در سويه مقايسه- لازم ديديم تا ابتدا برخي از ملاحظات معرفتي نظري اين نسبت، كه مندرج در فلسفه غربي و علوم اجتماعي مدرن است و به طور معمول در متن نظريه شهروندي مرتب شده است، را به صورتي فشرده مرور نماييم. به همين منوال نيز لازم شد كه مباني فكري عقيدتي نسبت اجتماعي حق – وظيفه در گفتمان ديني هم در ادامه بحث اول به دست داده شود. و در نهايت واجب شد كه مستنداتي هم از گفتمان ديني متعارف در زيست جهان اسلامي ارايه شود. و به اين قرار به تحليل نهج‌الفصاحه (گفتارهاي منسوب به پيامبراسلام 6 و نهج‌البلاغه (متعلق به امام علي 7 اكتفا كرديم. از يافته‌هاي استنباطي از اين دو متن ديني مهم و مقبول مي‌توان به خاستگاه‌هاي شكل‌گيري شهروندي ديني رسيد، كه متاسفانه مفهومي غريب و پديده‌اي مهجور در زيست جهان اسلامي معاصر است. درست همان‌گونه كه غربي‌ها از بطن فلسفه سياسي اجتماعي و اخلاقي حقوقي مدرن و عرفي‌شان به مفهوم- پديده شهروندي عرفي نايل شدند.