مروري قرآن‌محور بر ديدگاه‌ اسلام در مورد مراحل مرگ و اثرگذاري آن در ارائه‌ي مراقبت‌هاي معنوي پايان حيات

A Quranic review of the stages of death and its applications in end-of-life spiritual care

با وجود پیشرفت علم پزشكی و تكنولوژی‌های مرتبط، شناخت ماهیت و چگونگی مرگ، هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام است. شاید چنین بتوان گفت كه چون مرگ، پدیده‌ای دو وجهی است و یك‌روی آن جسمانی و روی دیگر، نفسانی و روحانی است، شناخت آن، تنها در حیطه‌ی علم پزشكی نیست، بلكه تلاش و همكاری اندیشمندان حوزه‌های دیگری چون علوم قرآنی، علوم انسانی، فلسفه و مانند آن نیز برای گشودن قفل‌های بسته‌ی آن ضروری به‌نظر می‌رسد. چنین هم‌فكری‌هایی می‌تواند با توصیف آنچه بر نفس در آستانه و هنگام مرگ می‌گذرد، دیدگاه دانشمندان علوم پزشكی را كه به‌حق، مفسران خوبی برای تغییرات جسمانیِ زمان مرگ هستند، وسعت و عمق بیش‌تری بخشد. بی‌شك، چنین نگرشی می‌تواند در گرفتن تصمیم‌های اخلاقی پایان حیات و نیز ارائه‌ی مراقبت‌های معنوی در این لحظات، تحول‌آفرین باشد. این مطالعه‌ی مروری به‌روش كتابخانه‌ای، ابتدا توصیفی از مراحل مرگ در نگاه علم پزشكی دارد و سپس با كنكاشی قرآن‌محور در منابع اسلامی و با تمركز بر آیاتی كه صراحتاً دلالت بر زمان مرگ دارند، توصیف قرآنی از برخی مراحل مرگ ارائه می‌دهد. سرانجام در بحث نهایی، برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های دیدگاه‌ها را بیان و سؤالات مهمی را در این حیطه مطرح می‌كند كه عمدتاً برای ارائه‌ی مراقبت‌های معنوی در لحظات پایانی حیات در خور اهمیت فراوان هستند. امید است با پژوهش‌های متمركز آینده كه در جهت پاسخ به سؤالات اصلی ایجادشده در این مطالعه خواهند بود، راه برای ارائه‌ی مراقبت‌های معنوی و قرآن‌محور، بیش از پیش تسهیل و عملیاتی شود.

Despite all recent advancements in medical sciences and the related technologies, the concept of death still remains obscure. It can be asserted that as death includes both physical and spiritual dimensions, medicine alone is not capable of fully illuminating its different features. Therefore, inter-disciplinary collaboration between different branches of science such as Quranic studies, humanities, and philosophy seems necessary in order to shed some light on this hitherto undiscovered subject. Through description of what the soul experiences before and during death, such collaborations may even enrich the knowledge and broaden the minds of physicians who are capable of the analysis of physical changes caused by death. This insight can promote the ethical decision-making process as well as the provision of end-of-life care and spiritual support in different stages of death. The current research, as a library literature review, endeavors to provide a descriptive view of death from a medical perspective, and then, a Quranic depiction of its different stages through an analysis of verses and quotations from the holy Quran and Islamic scriptures whose primary focus is the process of dying. The final discussion section presents some similarities and differences observed between viewpoints and raises questions which can be considered as being of great practical importance in terms of provision of necessary end-of-life spiritual support. We hope that further research in this field can better clarify the issues raised in this article so that practical measures aiming at the provision of Quran-based spiritual end-of-life care are designed and implemented.