ظهور نقش مايه ماهي آئين مِهر در مُهرهاي دوره قاجار و فلوس هاي دوره صفوي و قاجار

Mithraism Fish Inscriptions on Safavid and Qajarid Copper Coins and Qajarid Seals

هدف پژوهش: در تعدادی از فلوس­های دورة صفوی و قاجار،  نقشمایة ماهی در دوكنار گلی چندپَر ضرب شده است. تركیبی از این نقشمایه در مُهرهای دورة قاجار نیز مشهود است. این مقاله با هدف پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوس­ها به مطالعه و تحلیل می­پردازد. فرضیه پژوهش: علل پیدایش نقشمایة ماهی در فلوس­ها و مُهرهای دورة قاجار موضوع این پژوهش است. مقاله قصد دارد با فرضیة اصلیِ«پیدایش این نقوش با تأثیرپذیری از آئین مِهر» و فرضیة فرعیِ«ارتباط نقشمایة ماهی در فلوس­ها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش»به مطالعه و سیر تحول این نقش بپردازد.  روش/رویكرد پژوهش: پژوهش حاضر با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، بر پایة منابع كتابخانه­ای و میدانی به مطالعه و تحلیل نقشمایة ماهی و تطبیق آن می­پردازد. یافته‌ها ونتایج پژوهش: نمادهای مِهری همبستگی ویژه­ای با آب دارند كه برجسته­ترین آنها مروارید، دلفین، و نیلوفر است. گل چندپر و دو ماهی اشاره به روایتی دارد كه در آن تخمة زرتشت در آب، مانند مروارید در گل نیلوفرآبی است كه دو ماهی از آن محافظت می­كنند؛ و همچنین، داستانِ كَرَ ماهی كه نگهبان گیاه هوم است. طرح «ماهی­درهم» یا «هراتی» در فرش عبارت است از دو ماهی و چهرة مِهر در میان آن. در دورة اسلامی، چهرة مِهر به گل و دو ماهی به دو برگ تبدیل شد. مقالة حاضر،با هدف پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مهرها و فلوس­ها، به مطالعه و تحلیل پرداخته است. نتایج نشان داد نقشمایة ماهی در مُهرها و فلوس­ها به سه شكل است: دوماهی در دوكنارِ گل، ماهی در دوكنار نقش صورت انسان، و نقش ماهی به صورت تنها در تعدادی از مُهرها در دو كنار صورت انسان دو برگ حك شده است كه به سنت تبدیل ماهی به برگ در دورة اسلامی مربوط است. براساس یافته­ها، فرضیة اصلی پژوهش(پیدایش نماد نقشمایة ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوس­ها) تأیید می­گردد. باتوجه به جمع­آوری مهرها از اسناد نظامیان و معلوم بودن شغل آنها و همچنین با معلوم بودن محل ضرب اغلب فلوس­ها، نمی­توان نقش ماهی را به شغل صاحبان مُهر، و نقش ماهی در فلوس­ها را به اقلیم مردم آن منطقه نسبت داد؛ در نتیجه،فرضیة فرعی مبنی بر ارتباط نقشمایة ماهی در فلوس­ها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش مورد تأیید نیست.

Purpose: Mithraistic symbols are closely related with water. Prominent among them are pearls, dolphins and lilies. Multi petal flowers and double fish symbolise the concept that the embryo of Zoroastor in water is like a pearl in a water lily protected by two fish, similar to the story of the Kar Fish that protects The Tree of Life. The so-called two-fish (also called Herati) design in carpets shows the face of the Mithras in the middle, encircled by two fish. In the Islamic era, the face was replaced by a flower and the fish replaced by two leaves. Fish inscriptions minted on two polygonal clay lotuses also exist in some Safavid and Qajaarid copper coins, and a combination of the same inscription on Qajarid cachets. This article explores the emergence of the Fish inscription in Qajarie seals and lotuses. Methodology/Approach: Military seals of the Gajarid era and copper coins from both Safavid and Ghajarid eras were examined closely. Findings and Conclusion: The inscriptions in coins and seals are in three shapes: 1) two fish at the sides of two flowers, 2) a fish beside two human faces, and 3) only one fish. In some of the seals two leaves are inscribed beside the human face. This could be due to the replacing of the fish by leaves in the Islamic era. The fact that coins were minted in territories far from the sea, and that seals belonged to military people with little connection to fishing or the sea, suggests the appearance of such inscriptions should be assigned to the survival of a Mithraist symbol up to recent times.