بازشناسي يك منبع دست اول براي تاريخ اجتماعي ايران (نسخۀ خطي دفتر مفصل لواي [ايالت] اروميه و خلخال)

Recognition of an Original Source for Studying the Social History of Iran

هدف: هدف اصلی این مقاله شناساندن نسخۀ خطی دفتر مفصل لوای ارومیه و خلخال و توصیف كلی محتوای آن، و تبیین اهمیت تاریخی چنین آثاری در پژوهش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران می‌باشد. روش/رویكرد پژوهش: روش تحقیق این مقاله توصیفی - تحلیلی است كه در پاره‌ای از موارد به تبیین ابعادی از تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران در نیمه اول قرن12ق./18م. در منطقۀ ارومیه منجر می‌شود. یافته و نتایج: پژوهشگران تاریخ ایران در تحلیل وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی كشور در سدۀ 12ق. با معضل بزرگی بنام كمبود منابع دست اول تاریخی مواجه هستند. این امر ضرورت تلاشی روز افزون برای جستجو و بازشناسی دیگر منابع معتبر تاریخی را اجتناب ناپذیر می‌سازد. یكی از منابع معتبر و رسمی كه از خلال آن می‌توان داده‌های با ارزشی از تاریخ اجتماعی – اقتصادی این عصر را بازیابی كرد گزارش‌ها، اسناد و مداركی است كه كارگزاران امپراتوری عثمانی دربارۀ ایران در زمان اشغال بخش‌هایی از ایران تهیه كرده‌اند. مجموعه‌هایی به نام «دفاتر تحریر عثمانی» بخشی از مهم‌ترین این اسناد می‌باشد كه با ثبت سیاهه‌هایی دقیق از اسامی افراد، وضعیت اشتغال آنان، انواع و میزان محصولات تولیدی، تنوع قومی – مذهبی و تقسیمات جغرافیایی - اداری مناطق اشغالی؛ نسبت به شناسایی میزان درآمد ساكنان و تعیین مقدار مالیات‌هایی كه باید بپردازند اقدام كرده است. «دفتر تحریر لوای خلخال و ارومیه و سنجاق سلماس» یكی از این نمونه‌هاست كه در یك نسخه منحصر به فرد به شماره 910 در آرشیوی نخست وزیری عثمانی در استانبول نگاهداری می‌شود. یافته‌های پژوهش ضمن تایید فرضیه اولیه مشخص ساخت كه اطلاعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجود در چنین اسنادی آنچنان با اهمیت تلقی می‌شود كه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در شناسایی و استفاده از آن برای محققان عرصه تاریخ اجتماعی ایران به حساب می‌آید.

Purpose: This study attempts to investigate "the comprehensive manuscript of Oroumieh and Khalkhal", describe its total content and express the historical importance of such documents in social, economic and cultural studies in Iran. Methodology/Approach: This descriptive-analytic study tries, in some parts, to explain some aspects of the economic and social history of Iran in the Oroumieh region in the first half of the twelfth century AH (corresponding to the first third of the 18th century AD). Results: The researchers studying Iran history face the problem of the shortage of original historical documents in analyzing and explaining the social, economic and cultural status of the country in the Twelfth Century (18th Century AD).Due to this problem, it is vital to make an increased effort to search for, discover and recognize other official historical sources. One of the  authoritative and official sources through which valuable first-hand data can be obtained about the social-economic history of this era are the reports and documents that the officials of the Ottoman Empire have provided about their occupied territories.Collections of manuscripts called "Ottoman manuscripts " are important documents which identified the amount of residentsʹ income and taxes they should have paid through recording the exact lists of peopleʹs names, their employment status, types and the amount of their products, ethnic-religious diversity in one region and geographic - administrative divisions of the occupied territories. "Daftare Tahrire Lavaye Khalkhal va Oroumieh va Sanjaghe Salmas" is a unique sample of these documents which is held with edition number 910 the Archives of the Ottoman Prime Minister in Istanbul. Conclusion: The findings of this research confirmed the research hypothesis. It was revealed that social, economic, and cultural information in such documents are so important for the researchers that their recognition and use is indispensable for their studies on the social history of Iran. It is, therefore, suggested that these sources be introduced to Iranian research community and be published and distributed for the public after critical reviews