بررسي اثرات خشكسالي بر ساختار اقتصاد روستايي (مطالعه موردي: دهستان گلاب شهرستان كاشان)

مقدمه: سالي كه ميزان بارش آن كمتر از ميانگين دراز مدت بارش در منطقه باشد، خشكسالي اتفاق مي افتد. پژوهش حاضر به دنبال بررسي تاثير بحران خشكسالي بر ساختار اقتصادي روستايي است. منطقه مورد مطالعه در شهرستان كاشان ، دهستان گلاب كه در اقليم خشك واقع شده و حيات آن منابع آب سطحي و به ويژه زيرزميني منطقه وابسته است كه با بروز خشكسالي در سالهاي اخير به شدت با مشكل كم آبي مواجه شده است. تحقيق حاضر با توجه به معضلات ناشي از خشكسالي در منطقه انجام گرفته و به دنبال آن است كه در مرحله اول با توجه به همه جوانب به ويژه قدمت كشاورزي در منطقه امكان استمرار و توسعه كشاورزي با روشهاي مناسب در شرايط كم آبي و خشكسالي را بررسي نموده و در مرحله بعد راه كارهايي را جهت كاهش اثرات اين پديده بر اقتصاد و كيفيت زندگي روستاييان به منظور رسيدن به معيشت پايدار در منطقه ارائه مي كند. مباني نظري: بر اساس گزارش استانداري استان اصفهان خشكسالي در شهرستان كاشان وارد هفتمين سال خود شده است بر اين اساس ميزان آبدهي قنات ها و چشمه هاي اين شهرستان 4807 ليتر در ثانيه رسيده است اين رقم در سال زراعي 1391 به 2676 ليتر در ثانيه كاهش يافته است. همچنين ميزان آبدهي قنوات و چشمه ها در اين شهرستان بيش از 44 درصد كاهش داشته است. كاهش بارندگي ها و پراكندگي نامناسب بارندگي در فصول زراعي سال از دلايل عمده براي بوجود آمدن اين خشكسالي هاي اخير مي توان عنوان كرد. براثر اين خشكسالي ها بيش از 624 هكتار باغ هاي شهرستان خشك و يك هزار و 176 هكتار نيز محصول توليد نكرده و يا با كاهش توليد 80 درصد مواجه بوده اند. افزون بر اين به علت خشكسالي سال زراعي 92 – 91 بيش از دو هزار و 72 هكتار از زمين هاي زراعي كشاورزي شهرستان كشت نشده اند. بحران خشكسالي در منطقه از سال 1384 آغاز گرديده و هرچه به جلو پيش رفته شدت و خسارات ناشي از آن بر منطقه به ويژه نواحي روستايي بيشتر شده طوري كه ساكنين نواحي روستايي براي تامين آب شرب خود دچار مشكل جدي شده اند . بر اساس نقشه ي بارش طي دوره ي 1385-1391 و وضعيت خشكسالي طي سالهاي(1392-1391) شهرستان مي توان روند پديده خشكسالي را بررسي كرد . وضعيت بارش در شهرستان كاشان ، به ميزان115-147 ميليمتر را نشان مي دهد اين حاكي از كاهش ميزان بارشها در اين دوره مي باشد كه اين وضعيت به خودي خود بر روستاهاي شهرستان كاشان از جمله بخش برزك تاثير بسيار زيادي در عرصه اقتصادي به ويژه كشاورزي روستا گذاشته است.نقشه خشكسالي نيز اين وضعيت را به خوبي نشان مي دهد طوري كه محدوده مورد نظر با كاهش 20-45 درصدي از بارش نرمالمواجه است و داراي وضعيت خشكسالي متوسط مي باشد. روش شناسي: هدف پژوهش حاضر كاربردي و با استفاده از روش توصيفي- تحليلي انجام شده، همچنين جمع آوري داده ها به شكل اسنادي و ميداني(پرسشنامه) صورت گرفته جامعه آماري شامل 317 پرسشنامه كه به تصادفي در دو بخش اثرات خشكسالي بر ساختار اقتصادي نواحي روستايي منطقه و راه كارهاي مقابله و كاهش اثرات خشكسالي بر كشاورزي محدوده تكميل گرديده .روايي آن از طريق صوري و مصاحبه با كارشناسان و ضريب پايايي عوامل اقتصادي(31 گويه) از طريق آلفاي كرونباخ اين ميزان(794/0) به دست آمده است. تحليل داده ها بر مبناي تكنيك تحليل عاملي به عنوان روشي تحليل چند متغيره بهره گرفته شده تا هم داده ها كاهش يابد و متغير هاي مربوطه پالايش شوند و هم مولفه هاي زيربنايي معني داري در اين زمينه به دست آيد. مجموعه تحليل عاملي انجام شده داراي يافته ها و نتايج به شرح زير مي باشد. بر اساس يافته هاي حاصله مقدار KMO براي اثرات خشكسالي بر ساختار اقتصادي برابر با 634/0 است و مقدار ويژه بارتلت آن 52/71 كه در سطح معني داري بيش از 99 درصد قرار دارد(جدول 1) و از مناسب بودن مجموعه مورد نظر براي تحليل عاملي حكايت مي كند. تحليل عاملي، اثرات خشكسالي بر ساختار اقتصادي به استخراج5 عامل انجاميده است كه عامل هاي استخراج شده همراه با مقدار ويژه و درصد واريانس آنها ارائه شده است، همين طور از شاخص SPI براي نشان دادن وضعيت خشكسالي منطقه استفاده گرديده .شاخص SPI كه بر اساس احتمال بارندگي در زمان (هفته، ماه، سال) بنا شده است و در برنامه ريزي خشكسالي كاربرد دارد. اين شاخص پيش آگاهيهاي لازم در مورد خشكسالي را مي دهد شاخص SPI نشان دهنده وضعيت خشكسالي مي باشد ،براي بيان كمي خشكسالي از شاخص هاي خشكسالي استفاده مي شود. با استفاده از اين شاخص ها اطلاعات لازم درباره آغاز ، خاتمه و شدت خشكسالي در مقياسهاي زماني و مكاني مختلف فراهم مي آيد. بحث و نتيجه گيري: در واقع خشكسالي به عنوان يك بحران ملي در نوع خود پديده اي پيچيده و بغرنج است و به مثابه يك موقعيت بحران زا ، مديريت و مقابله موثر در راستاي كاهش اثرات مربوطه نيازمند رويكردي جامع هم از بعد شناسايي زمينه ها و ريشه يابي علل آسيب پذيري و هم از بعد طرح و پيگيري سازو كارهاي سازنده در فرآيند مديريت زيست محيطي اين بحران در پرتو يك رويكرد جامع نگر در تمامي ابعاد است. نتيجه گيري يافته هاي حاصله در پژوهش حاضر در ارتباط با بررسي اثرات خشكسالي بر ساختا اقتصادي نواحي روستايي را تبيين مي كند بر اين اساس مي توان بيان داشت اثرات متعددي از اين پديده متوجه جنبه هاي مختلف زندگي ساكنين روستايي باالخص شرايط و وضعيت اقتصادي آنها است .اين اثرات در بررسي هاي انجام شده كه از بين آنها عامل درآمد و سرمايه با درصد واريانس 452/54 بيشترين تاثير را بر خشكسالي منطقه دارد. بي ترديد پژوهش و برنامه ريزي در فرآيند مقابله و كاهش اثرات خشكسالي فقط با شناخت علل و اثرات خشكسالي پايان نمي يابد، بلكه پس از شناخت زنجيره علت - اثر در بحران خشكسالي در ابعاد مختلف نوبت به چاره انديشي جهت ريشه كني يا كاهش تاثيرگذاري علل مزبور و كاهش حدت و شدت اثرات و پيامدهاي حاصله مي رسد. اين مهم از طريق راه كارها و تكنيكهايي جهت مقابله و كاهش اين اثرات و انسجام بخشي به آنها در يك برنامه ي راهبردي – عملياتي با هدف ظرفيت سازي و توانمند سازي در افق هاي زماني بلند مدت ، ميان مدت و كوتاه مدت در فرآيندهاي مختلف جريان پديده خشكسالي درسير چرخه اي پيش آگاهي ، آماده سازي،مقابله و كنترل ، احيا و بهبود به خصوص در جوامع روستايي به عنوان جوامعي بسيار آسيب پذيردر برابر بحرانهاي مختلف طبيعي به ويژه خشكسالي ، به انجام مي رسد . بررسي راه كارها و تكنيك هاي مقابله و كاهش اثرات خشكسالي در اين پژوهش به 3 مولفه مديريت منابع آب و آبياري، مديريت و ظرفيت سازي نهادي و تكنيكهاي موثر در كاهش تاثيرات خشكسالي انجاميده كه هريك از اين مولفه ها مي توانند محور يك برنامه كار و طرح عملياتي براي كاهش تاثيرات خشكسالي به خصوص در بخش اقتصادي و كشاورزي در جوامع روستايي محسوب شوند كه از بين آنها نيز مولفه ي مديريت منابع آب و آبياري با درصد واريانس 113/27 مي تواند به عنوان مهمترين راه كار مديريتي به منظور كاهش اثرات بحران خشكسالي در منطقه مورد استفاده ي برنامه ريزان و دستگاه هاي مربوطه قرار گيرد.