ملاحظاتي درباره گزارش اوليا چلبي از ايران

Reviews on Evliya Chelebi’s Reports of Iran

اوليا چلبي (1020ق/1611م- ؟)، سياح ترك اهل عثماني، در طول مسافرتي كه بيش از چهل سال به طول انجاميده، سرزمين‌هاي قلمرو دولت عثماني و ممالك مجاور را سياحت نموده و مشاهدات خود را در سياحتنامه بزرگي ثبت و ضبط كرده است. اوليا چلبي در طول عمر خود سه سفر به ايران عصر صفوي داشته: اولي در1056ق/ 1646م به آذربايجان و قفقاز، سفر دوم در 1057ق/1647م، كه بسيار كوتاه بوده، و سفر سوم در 1065ق/ 1655 م، به آذربايجان و مناطق غربي و مركزي ايران. تمامي اين سفرها به عنوان ماموريتي رسمي و با هدف انجام وظايف محوله حكومتي انجام يافته است. مناسبات ايران و عثماني در اثناي مسافرت‌هاي اوليا چلبي به ايران تحت تاثير معاهده ذهاب (1048ق/ 1639م) در حالتي دوستانه و نه خصمانه قرار داشت. در اين سال‌ها، هيات‌هاي سياسي متعددي از سوي دولتين ايران و عثماني به ممالك هم فرستاده مي‌شد تا مناقشات و سو تفاهمات مرزي را حل و فصل نموده، مانع از گسترش اختلافات و اخلال در مفاد عهدنامه مزبور گردند. اوليا چلبي به عنوان كارگزاري رسمي، در چند نوبت سفر به ايران، در كنار وظايف سفارتي خود، اقدام به يادداشت‌هايي از مشاهدات و شنيده‌هاي خود از مكان‌ها و اشخاصي كرده كه در طي سفر با آنها روبرو شده است. مطالعه اين يادداشت‌ها مي‌تواند ما را در درك بهتر فضاي فرهنگي و سياسي حاكم بر دو جامعه ايران و عثماني ياري كند. نظرات اوليا چلبي را مي‌توان الگويي براي فهم ديدگاه عثماني‌ها از جامعه و سياست ايران اواخر صفوي، مصادف با عصر شاه صفي و شاه عباس دوم، تلقي كرد. گزارش‌هاي اين سياح در ايران، در كنار اطلاعات فراواني كه از اوضاع سياسي و اداري صفوي ارايه مي‌كند، براي بازيابي و بازسازي جغرافياي تاريخي و فرهنگي ايران عصر مزبور بسيار سودمند خواهد بود. اين مقاله در نظر دارد نقشه حركت اوليا چلبي در ايران را با توجه به ويژگي‌هاي مسيرها و شهرهاي طي‌شده بازسازي كند و سپس به تحليل ديدگاه‌هاي او در چارچوب مناسبات صفوي عثماني بپردازد.

Evliya Chelebi (1611-1682), was an ethnically Ottoman explorer who travelled through the territory of the Ottoman Empire and neighboring lands over a period of forty years, recording his commentary in a travelogue called the Seyahatname. During his lifetime, Evliya Chelebi made three journeys to Safavid Iran: the first in 1646 to Azerbaijan and Caucasus, the second in 1647 which was a very short one, and the third in 1655 to Azerbaijan and western and central parts of Iran. During all his travels he explored Iran as an official who had been sent by the Ottoman government to fulfill his mission and duties. During the years of Chelebi’s travels to the Safavid Empire, the hostile relationship between the two countries had turned amicable following the Treaty of Zuhab signed in 1639. Throughout these years, the two Empires sent various delegations to the states of one another to settle the territorial disputes and resolve the problems in the provisions of the Treaty. Notwithstanding the duties he had to run as an official agent who travelled to Iran, Evliya Chelebi used to write some notes of his observations and the stories he heard about different places and people he encountered. Reading his collection of notes and commentaries, one can have a better understanding of the cultural and political atmosphere dominant in the Safavid and Ottoman Empires. His travelogue also gives us a pattern of the way the Ottomans viewed the Persian society and the politics of the late Safavid era, particularly during the reign of Shah Safi and Shah Abbas II. The notes of Chelebi’s explorations together with the plethora of information he provides on the political and administrative situations of the Safavid period is very beneficial to finding out more about and rebuilding the historical and cultural geographies of Persia during this period. This paper aims to rebuild the map on which Evliya Chelebi moved around in the Persian territory based on the descriptions he has provided of the routes, towns and cities, then it goes on to analyze Chelebiʹs viewpoints in the context of Safavid-Ottoman ties.