نقد عقل فلسفي شيعي درنسبت با علوم اجتماعي : در ميانه‌ي يقين فلسفي و تعطيل فقهي (مطالعه‌ي موردي آراي آيت‌الله جوادي آملي)

A Critique of Shiite Philosophic “Aql” : Between Philosophic Certainty and Rejecting “Aql”

اگر بپذيريم كه علوم اجتماعي در ايران با موانع معرفتي متعددي روبه‌رو است كه مانع از تثبيت و رشد آن مي‌شود، پرداختن به ريشه‌هاي اين موانع لاجرم يكي از ضرورت‌هاي جامعه‌شناسي در ايران خواهد بود. بخش مهمي از اين موانع معرفتي به سنت‌هاي فكري‌اي باز مي‌گردد كه عمدتا در فرهنگ ديني رشد كرده و به‌عنوان جزئي از فرهنگ اسلامي شناخته مي‌شوند. پرداختن به درك هر يك از اين سنت‌هاي مختلف از «عقل» به‌عنوان ابزار اصلي شكل‌دهي به علوم اجتماعي، كمك خواهد كرد كه با شكل‌گيري «نقد عقل» و معين شدن حدود عقل، «محدوديت‌ها و امكانات» عقل در فرهنگ اسلامي در مواجهه با علوم اجتماعي هويدا گردد. فلسفه‌ي شيعي يكي از مهم‌ترين سنت‌هاي فكري ديني در ايران است كه از زمان صفويه تاكنون در قالب حكمت متعاليه‌ي صدرايي شكل غالب را در حوزه‌هاي علميه داشته است. سنجش آراي آيت‌الله جوادي آملي در اين حوزه علاوه بر شان فلسفي ايشان به‌عنوان شاگرد برجسته‌ي علامه طباطبايي، به‌دليل طرح و پي‌گيري مداوم بحث «اسلامي‌سازي علوم» نيز ضرورت دارد. اين مقاله مدعي است باور به دست‌يابي به «يقين» در فلسفه و اكتفاي به نص و «تعطيل عقل» در فقه، باعث شده كه «عقل» و توان‌مندي‌هاي آن در سنت‌هاي مختلف شيعي مورد «نقد» قرار نگيرد. ازاين‌رو «نقد عقل» در سنت فلسفي شيعي تاكنون به‌صورت جدي شكل نيافته و «حدود» آن مشخص نشده است. تنها در پاره‌اي مباحث حاشيه‌اي كه عمدتا برگرفته از علم «اصول فقه» مي‌باشند، در سايه‌ي باور به «ظني» بودن عقل، سويه‌هايي از ظرفيت شكل‌گيري «نقد عقل» به‌چشم‌مي‌خورد. تاريخي نبودن فلسفه‌ي شيعي و نپرداختن به سير تاريخي تحولات عقل، يكي از دلايل اصلي شكل نگرفتن «نقد عقل» است.

Social sciences in Iran face some epistemological obstacles that prevent its development and an attempt to discuss the nature of these obstacles seems very important. An important part of these obstacles refers to the theoretical traditions that have developed in religious culture and nowadays are known as a part of Islamic culture. Discussion about the interpretation of each of these traditions, in concept of “Aql” (reason, intellect) as the main epistemological way in forming social sciences, will help us to involve the “critique of Aql”. By determination of the limitations of “Aql”, we will be aware of our culture’s limitations and abilities in encountering social sciences.  Shiite philosophy is one the most important of these traditions that in the form of “Hekmat e motealie” was the main stream of the philosophy in Iranian traditional Islamic schools (Howza) from the time of Safavid dynasty. In this regard critique of the writings of Ayatollah Javadi Amoli, because of two main reasons is important. First, he is one of the main followers of Allameh Tabatabaei, the most famous figure of contemporary Shiite philosophy, and second, Javadi Amoli,s theory of “Islamisation of sciences” is important.  The main point of this paper is that, believing on the possibility of reaching certainty among Shiite philosophers on one hand and, rejecting “Aql” on the basis of sufficiency of holy texts (Quran and Hadith) among the Faghih’s on the other hand are two main epistemological reasons that critique of “Aql” has not been developed yet in Shiite tradition. Inattention to history, mainly history of evolutions of “Aql” is another reason for lack of “critique of Aql” in Shiite philosophy.