نظريه احوال از كلام تا فلسفه

The Theory of Modes from Theology to Philosophy

نظريه حال نخستين بار به صورت رسمي توسط متكلم معتزلي، ابو هاشم جبايي مطرح شده است. اين بحث كه ناظر به مسئله صفات باري تعالي بوده، در مواجهه با محذور شرك ارائه گرديده. اما بسياري از متكلمان و فيلسوفان، اين نظريه را مردود شمرده اند. ظاهر كلام فيلسوفان نشان‌گر آن است كه آنها بين نظريه حال و نظريه ثابت نوعي ترادف ديده اند و لذا نقد نظريه حال در سياق استغراب از نظريه ثابت و تهاجم به مؤلفينش ديده مي شود. تكيه اصلي ناقدان اين دو نظريه بر معقول نبودن واسطه ميان وجود و عدم است و آنان با اين رويكرد هستي شناسانه، نظرات كلامي را با تمركز بر مسئله علم الهي به معدومات به چالش كشيدند. واقعيت اين است كه نظريه حال فارغ از كيفيت علم الهي، ناظر به نحوه اتصاف خداوند به مطلق صفات بوده است و شبيه آن پيش از مطرح شدن در حوزه معتزلي، در انديشه شيعي توسط هشام بن حكم مطرح گشته است. اينكه رابطه ذات و صفات از وجهه نظر متكلمين مورد نظر چه سنخيتي با سخن فلاسفه در اين زمينه داشته است مجال را براي پيگيري رابطه پنهاني نظرات آنان با ايده هاي عرفاني كه صفوف عرفا را از فلاسفه جدا كرده باز مي كند. اهميت مبحث صفات خدا از يك طرف و ويژگي تشيع در ارائه مباحث ظريف اعتقادي و وجود سابقه اي از اين دست نظريه در آن از سوي ديگر، بازخواني تاريخي اين نظريه و بازشماري كاركردهاي آن را لازم مي كند.

The theory of modes has been officially propounded for the first time by the Mutazilite theologian Abu Hashim Jobayei. This theory, which is related to issue of Divine attributes, has been proposed to confront with the constraint of polytheism.  However, many philosophers and theologians have rejected it. Philosophers views apparently indicate that they regard the theory of modes and the theory of subsistent as synonymous. Therefore, the criticism of the theory of modes is evaluated in the context of its difference with the theory of subsistent and challenges against its developers. Critics of these two theories mainly emphasize on the irrationality of intermediary between existence and nonexistence and criticize theological views using this ontological approach and focusing on the Divine knowledge of the nonexistent. In fact, the theory of modes, apart from the quality of divine knowledge, is related to the manner of qualifying God with absolute attributes and is similarly propounded in Shia thoughts by Hisham b. Hakam before its proposition in Mutazilite school. The congruence of the aforementioned theologians and philosophers views on the relationship between essence and attributes provides the ground for pursuing the hidden relationship between their views with mystical ones, which separates mystics from philosophers. Therefore, Historical rereading of this theory and recounting of its functions is necessary due to the importance of the issue of Gods attributes on the one hand, and the Shiite schools record of such theories and its particular discussions of subtle doctrinal issues on the other hand. Ali Tabatabaii Najafi[1] Ghasim Poorhassan Darzi[2] [1] .PhD student of philosophy and theology, Allamah Tabatabaii University [2] . Assistant professor of department of philosophy, Allamah Tabatabaii University