بررسي تطبيقي مسجد شاه اصفهان و مسجد وكيل شيراز

مسجد شاه (جامع عباسي) اصفهان و مسجد وكيل شيراز به دستور دو حاكم برجسته تاريخ ايران يعني شاه عباس اول صفوي و كريم خان زند به عنوان مساجد جامع نوين پايتخت هاي برگزيده دو حاكم ساخته شدند. اين دو اثر در سبكشناسي مرسوم معماري ايران در سبك واحد اصفهاني قرار مي گيرند. با مقايسه دو اثر مي توان تفاوتهاي اساسي در عناصر اصلي معماري آن دو يافت كه ويژگي هاي برشمرده براي سبك اصفهاني نمي تواند تبيين كافي براي تفاوت هاي اين دو مسجد فراهم نمايد. با توجه به فاصله زماني نه چندان زياد بين ساخت دو اثر و تداوم اغلب مولفه هاي فرهنگي ايران از زمان صفويه تا زنديه، چرايي وجود اين تفاوتها، پرسش اصلي تحقيق است. فرضيه اصلي بر اين مبنا استوار گرديده كه منش و روش حاكميتي باعثان و كارفرمايان اصلي اين دو اثر، دليل عمده اين تفاوتهاست. براي آزمون فرضيه و دستيابي به هدف مقاله كه روشنسازي دليل عمده وجود تمايزهاي كالبدي بين ساختار اين دو مسجد است، با روش تحقيق تفسيري- تاريخي و استفاده از تدابيري چون برداشت هاي ميداني، مشاهده بصري حضوري، مطالعات اسنادي و مقايسه يافته هاي حاصل، شواهدي استنباطي استخراج و مورد ارزيابي قرار گرفتند. در اين باره، ضمن توضيح عناصر مهم و هويت ساز دو اثر چون گنبدخانه، مناره، ايوان، تزيينها و مردمواري، از طريق كاوش در ويژگي هاي شخصيتي و مديريتي دو سفارش دهنده آثار، تفاوت معماري دو مسجد نشان داده شده است. نتايج حاصل بيان كننده اين موضوع است كه اميال حاكميتي شاه عباس صفوي و مفهوم شاه كبير، در بناي مسجد شاه اصفهان درقالب عناصري چون چهارمناره رفيع، گنبدخانه و چهار ايوان بزرگ و هم چنين تزيينات كاشي كاري بسيار گسترده و شوكت بسيار بنا تجلي يافته است. اين در حالي است كه انتظارات و منش حاكميتي كريم خان زند و مفهوم وكيل الرعايا، در بناي مسجد وكيل شيراز در قالب نداشتن گنبدخانه و مناره، وجود تنها دو ايوان، فقدان تزيينات كاشي كاري گسترده، ارتفاع كمتر و مردم واري بيش تر بنا تجلي يافته است.