دفاتر مالي در نظام ديوانسالاري عصر صفوي

Financial Books in the Safavid Governmental System

هر دولتي براي نظامند شدن امور مالي خود نياز دارد تا از يك تشكيلات منظم و مكتوب پيروي كند تا بر اساس آن بتواند درآمدها و هزينه‌هاي كشور را ساماندهي نمايد. دولت صفوي نيز براي اين مهم مناسبات مالي را طرح‌ريزي كرد كه توسط مستوفي‌الممالك و دفترخانه به اجرا درمي‌آمد و موارد مربوط به آن در دفاتر مالي نوشته مي‌شد. شناسايي و معرفي اين دفاتر و نقش و كاركرد آن در ديوان ازجمله اهداف اين تحقيق است. مهم‌ترين مسئله اين تحقيق شناسايي و ارزيابي عنصر تداوم در تشكيلات اداري دوره صفويه در بخشي از حوزه فرايندها و كاركردها يعني دفاتر مالي  است. كه ازجمله مهم‌ترين اركان در حوزه فرايندهاي مالي محسوب مي‌شدند. در اين پژوهش تلاش شده است تا با روش توصيفي تحليلي تطبيقي و در حوزه مطالعات كتابخانه‌اي، اين دفاتر معرفي و ميزان اقتباس تشكيلات اداري صفويه از دوره‌هاي پيشين و در حوزه كاركرد اين دفاتر شناسايي و ارزيابي شود. اتكا اصلي اين پژوهش، بر رسايل مربوط به سياق و دفاتر مالي تشكيلات اداري آستان قدس رضوي در عصر صفوي است. يافته‌هاي اين بررسي نشان مي‌دهد كه تشكيلات اداري صفويه حداقل در حوزه كاربرد و چگونگي كاركرد اين دفاتر عمدتاً از دوره پيشين اقتباس كرده است و عنصر تداوم در اين حوزه كاملاً آشكار است. در اين حوزه سه دفتر اصلي روزنامچه، اوارجه و توجيهات حداقل از قرن چهارم تا پايان صفويه و نيز – به اتكاي داده‌هاي موجود تا سال‌ها پس از صفويه از دفاتر اصلي مالي بودند كه تقريباً با همان كاركرد در دوره صفويه وجود داشتند. بااين‌حال برخي تغييرات در اين فرايند در حوزه عناوين دفاتر و محتواي آنان به‌خصوص در مورد دفاتر غير از دفاتر سه‌گانه فوق صورت گرفته است.

Abstract In order to systemize finances, every government needs to follow a regular and written system to be able to organize revenues and costs of the country. To do so, Safavid government planned and organized financial relations. They were handled by Mostufi Al Mamalek in the scriptorium and the related issues were written down in the financial books. One of the aims of this research is identifying and introducing these financial books and their functions in the court. The main issue in this research is identifying and evaluating the element of continuity in administrative organizations in the Safavid era with the particular focus on the functions of the financial books which were among the most important elements in the financial processes. In this research attempts have been made to introduce these financial books implementing comparative, analytic and descriptive methods and also using library resources. The researchers tried to investigate the quantity of Safavid administration organizations’ adaptation from the past eras especially regarding the functions of these financial books. The present study relied on epistles from the Safavid period related to the system and financial books of administrative organizations available at Astane Qudse Razavi. The results of this research showed that Safavid administration organizations at least had adapted some functions and applications of these financial books from the previous eras and the element of continuity in this field is quite obvious. In this regard, three main types of books were available: Rooznamche, Avarejeh and Justifications (Toojihat) from the 4th century to the end of Safavid dynastyeven after Safavid era based on the existing datawith the same functions. However, some changes have been made in this process regarding the titles and contents of the books except those above mentioned trilogy books.