بررسي و مقايسه چهار دوره قهرماني شاهنامه بر اساس نقد كهن ‌الگويي

An Investigation of Shahnameh’s Four Heroic Periods based on Archetype Theory

كهن‌الگوها از ناخودآگاه جمعيِ افراد در دوره‌هاي اوّليّه نشأت ‌گرفته است. در نظر يونگ (روانكاو سوئيسي) و پيروانش، كهن‌الگوها قالب‌ها و ظرف‌هاي از پيش تعيين‌شده‌اي دارند كه در رؤياها و اسطوره‌ها نمود مي‌يابند. در پهنه ادبيّات فارسي، شاهنامه فردوسي در بر دارنده بخش عظيمي از اين نمادها و كهن‌الگوهاست كه مبتني بر ناخوداگاه جمعي اقوامي، در طول ساليان متمادي بوده است. مقاله حاضر، كوششي براي يافتن ارتباط بين قهرمان‌هاي اسطوره‌اي شاهنامه، طبق نظريّات يونگ و فراي است كه با روش تحليل محتوايي(Contentanalysis) نگاشته شده است. در اين پژوهش، برخي شخصيّت‌هاي اسطوره‌اي شاهنامه با توجّه به كاركرد و نوع كنش‌هاشان و نيز بر اساس سير تحوّلات تاريخي آنها، با كهن‌الگوهاي مورد نظر «يونگ» تطبيق يافته است. پس از مطابقت آراي يونگ و هم‌فكرانش بر اسطوره‌هاي مورد بررسي و مقايسه ويژگي‌ها و كنش‌هاي آنها با يكديگر در دوره‌هاي مختلف، بخش‌هاي ناشناخته اسطوره‌ها و فرايند تغيير و تحوّل آنها تبيين شده است. در اين پژوهش، اظهار نظرها بر اساس فرضيّه ارائه شده ‌است؛ زيرا پيش‌فرض اصلي بر اين بوده است كه قهرمان‌هاي دوره‌هاي انتخابي داراي خاصيّت كهن‌الگويي هستند. تحقيق بر اين اساس پيش رفته است و در پايان، نتيجه حاصله نشان داده است كه قهرمان‌ها و حوادث زندگي ايشان در قالب‌هاي كهن‌الگويي ساخته و پرداخته شده است و فرهنگي جمعي در ساخت آنها از آغاز تا پايان دخيل بوده است. اين پژوهش نشان داده كه چگونه هر دوره قهرماني، زمينه‌ساز تكامل ويژگي‌هاي قهرماني دوره بعدي است؛ زيرا مراحل قهرماني طبق آراي يونگ به صورت تدريجي تكامل مي‌يابد. قهرمان دوره اوّل در سطح ابتدايي و نازلي قرار داشته است و داراي خصوصيّات دوره اوّل بوده است، در حالي ‌كه قهرمان دوره چهارم، نمود كاملي از قهرمان نهايي و قرباني است. همچنين در حين بررسي دوره‌هاي قهرماني، انواع چهارگانه آنيما (طبق الگوي مورد نظر يونگ) بررسي و مشخّص شد كه آنيما نيز از دوره اوّل تا چهارم از سيري تكويني برخوردار بوده است و به تدريج تكامل يافته تا اينكه در دوره قهرماني چهارم به اوج آگاهي و احساس يعني مرحله چهارم از الگوهاي كاركردي خويش دست يافته است.

Archetypes are primitive mental images inherited from the collective unconsciousness of the earliest human ancestors. According to Jung, the Swiss psychiatrist, and his followers, archetypes include predetermined patterns that manifest themselves in dreams and myths. In Persian literature, Shahnameh by Ferdowsi contains numerous examples of these archetypes that are set on a people’s collective unconsciousness during years. This paper is a content analysis of Shahnameh, based on Jung’s theory of archetypes, to find the connections between its mythical heroes. More clearly, some mythical characters of Shahnameh are analyzed regarding their roles, actions and historical development, in light of archetypes proposed by Jung. After the analysis of Shahnameh’s mythical characters with the archetypes proposed by Jung and his followers and comparison of the characters belonging to different periods, the unknown aspects of the myths and the way they have changed were explained in detail. Since it has been hypothesized that the selected characters are archetypical ones, the study has been built on some hypotheses. The results indicated that all the heroes and their life events are archetypically patterned based on a collective culture. It was also found that each heroic period has contributed to the development of heroic characteristics for the next period. This piece of finding is in tune with Jung’s theory that heroic periods are gradually developed. On contrary with the heroes in the first heroic period who are simply patterned without any complexity of personality, the heroes in the fourth period are complex and ultimate representation of heroic characters. The four major Jungian animas were also found to have undergone the same evolutionary procedure up to their highest levels in the fourth period.