معرفي يك كموتايپ غني از سيس-كريزانتنول از گياه Achillea nobilis L. و مقايسه تركيب‌هاي تشكيل‌دهنده اسانس گل، برگ، ساقه و سرشاخه

A report of a chemotype from Achillea nobilis L. rich in cis-chrysanthenol and comparing the essential oils compositions of flower, leaf, stem and flowering shoot

جنس بومادران در ایران 19 گونه گیاه علفی چندساله و اغلب معطر دارد كه شش گونه آن انحصاری كشور ایران است. Achillea nobilis L. با نام فارسی بومادران تماشایی، یكی از گونه‌های بومی این جنس در ایران است. بخش‌های مختلف گونه‌های بومادران به‌طور گسترده در طب سنتی به علت خواص متعدد دارویی ازجمله فعالیت‌های ضد میكروبی، ضد التهابی، ضد آلرژی و آنتی‌اكسیدان استفاده می‌شوند. در این تحقیق بذر بومادران تماشایی از استان همدان جمع‌آوری شده و در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان كرج وابسته به مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع كشور كشت شد. به‌منظور بررسی و مقایسه كمّی و كیفی اسانس سرشاخه گلدار و هر یك از اجزای آن (گل، برگ و ساقه) به‌صورت مجزا، پس از جمع‌آوری گیاه در زمان اوج گلدهی، جدا كردن اندام‌ها و خشك كردن در سایه، اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب انجام شد. اسانس‌های حاصل با استفاده از دستگاه‌های كروماتوگرافی گازی (GC) و كروماتوگرافی گازی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه كمّی و كیفی قرار گرفتند. بیشترین بازده اسانس (نسبت به وزن خشك) مربوط به گل (32/1%) و كمترین مقدار بازده اسانس مربوط به ساقه (14/0%) بود و بازده اسانس كل سرشاخه گلدار (85/0%) و برگ (62/0%) بود. تركیب‌های عمده اسانس گل و برگ شامل سیس-كریزانتنول (به‌ترتیب 1/47% و 8/50%) و آلفا-توجون (به‌ترتیب 8/8% و 1/9%) بودند. اسانس ساقه با 7/19‌% كوبنول، 2/19‌% ایندیپون، 4/15% سیس-كریزانتنول و 9/9% اینترمدول، با اسانس برگ و گل تفاوت‌های زیادی داشت. تركیب‌های عمده اسانس سرشاخه گلدار شامل سیس-كریزانتنول (7/41%)، آلفا-توجون (2/10%) و كامفور (1/8%) بودند. با توجه به نتایج حاصل نمونه مورد بررسی را می‌توان به‌عنوان یك كموتایپ غنی از سیس-كریزانتنول معرفی كرد. همچنین با توجه به اینكه تركیب اسانس سرشاخه گلدار از نظر حضور تركیب‌های عمده با تركیب اسانس برگ و گل تفاوت زیادی ندارد، و از طرفی عملكرد سرشاخه گلدار از عملكرد برگ و گل به تنهایی بالاتر است، بنابراین اسانس‌گیری از سرشاخه گلدار این گیاه قابل‌توصیه است.

The Achillea genus has 19 herbaceous aromatic species in Iran, of which six species are endemic. One of the native species of this genus is Achillea nobilis. In traditional medicine, different parts of Achillea species are used because of antiseptic, anti-inflammatory, antihistamine and antioxidant properties. In this research, the seeds of Achillea nobilis L. were collected from Hamedan province and cultivated in the field of Alborz Research Station, Karaj, Iran.  In order to comparing the essential oil content and composition, flowering shoots and individual plant parts (flower, leaf and stem) were collected in full flowering stage. The plant materials were dried at shade and their essential oils were obtained by hydro-distillation. The oils were analyzed by gas chromatography (GC) and gas chromatography/mass spectrometry (GC/MS). The highest oil yield was obtained from flowers (1.32%) and the lowest from stems (0.14%). The oil yield of flowering shoot and leaf was 0.85% and 0.62%, respectively. The main components of flower and leaf oil were cis-chrysanthenol (47.1% and 50.8%) and α-thujone (8.8% and 9.1%), respectively. The essential oil of stem with 19.7% cubenol, 19.2% indipone, 15.4% cis-chrysanthenol and 9.9% intermedol was completely different with leaf and flower oils. The major compounds of flowering shootʹs essential oil were cis-chrysanthenol (41.7%), α-thujone (10.2%) and camphor (8.1%). According to these results, the studied sample could be introduced as a new chemotype of Achillea nobilis with higher percentage of cis-chrysanthenol. In addition, since the essential oil composition of flowering shoot is near to leaf and flower oils, the distillation of flowering shoot of this chemotype is recommended for obtaining more essential oil content.