استخراج، شناسايي و مقايسه تركيب‌هاي تشكيل‌دهنده اسانس گل، برگ، ساقه و سرشاخه گلدار بومادران كوهستاني (Achillea vermicularis Trin.)

Extraction, identification and comparison of essential oils of flowers, leaves, stems and flowering shoots of Achillea vermicularis Trin.

بومادران كوهستانی با نام علمی Achillea vermicularis Trin. از خانواده Asteraceae است. در طب سنتی ایران دم‌كرده این گیاه برای درمان بیماری‌هایی مثل آرتریت، گاستریت، آسم و انواع بیماری‌های كبدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این تحقیق برای اولین بار، ابتدا بذر بومادران كوهستانی از استان آذربایجان‌غربی جمع‌آوری شده و در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان كرج وابسته به مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع كشور كشت شد. به‌منظور بررسی و مقایسه كمّی و كیفی اسانس سرشاخه گلدار و هر یك از اجزای آن (گل، برگ و ساقه) به‌صورت مجزا، پس از جمع‌آوری گیاه در زمان اوج گلدهی، جدا كردن اندام‌ها و خشك كردن در سایه، اسانس‌گیری به روش تقطیر با آب انجام شد. اسانس‌های حاصل با استفاده از دستگاه‌های گاز كروماتوگرافی (GC) و گاز كروماتوگرافی متصل به طیف‌سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه كمّی و كیفی قرار گرفتند. بیشترین بازده اسانس (W/W نسبت به وزن خشك) از گل (53/0%) و برگ (52/0%) و كمترین بازده اسانس از ساقه (24/0%) بدست آمد. بازده اسانس كل سرشاخه گلدار نیز 43/0% بود. طبق این نتایج، اسانس‌گیری از گل‌های بومادران كوهستانی و حذف سایر اندام‌های هوایی (كه برای برخی گونه‌های دیگر بومادران مرسوم است) منجر به هدر دادن مقدار زیادی اسانس موجود در برگ و ساقه شد. تعداد 29 تركیب در اسانس‌ها شناسایی شد كه 8،1-سینئول، پیپریتون و كامفور در همه اسانس‌ها به مقدار قابل‌توجه وجود داشتند. مقدار كامفور در اسانس‌ها از 1/4% (در اسانس ساقه) تا 2/19% در اسانس سرشاخه گلدار متغیر بود. كمترین مقدار 8،1-سینئول (3/3%) در اسانس ساقه و بیشترین مقدار آن (3/23%) در اسانس گل مشاهده شد. همچنین اسانس ساقه دارای كمترین مقدار پیپریتون (9/4%) و اسانس سرشاخه گلدار دارای حداكثر مقدار پیپریتون (4/26%) بود. همچنین تفاوت‌های ویژه‌ای بین اسانس اندام‌های مختلف دیده ‌شد. حضور برخی تركیب‌ها مثل 1/31% هپتادكان، 6/18% هگزادكانول، 5/4% n-هنی كوسان و 1/3% n-اكتادكان فقط در اسانس ساقه، 6/13% جرماكرن D در اسانس سرشاخه گلدار از دیگر تفاوت‌های اسانس اندام‌های مختلف بومادران كوهستانی بود.

Achillea vermicularis Trin., belonging to Astraceae family, is distributed at North and North-West Iran. It is used for treatment of arthritis infusion of the leaves, gastritis, asthma, and diseases of the liver in traditional medicine. In this study, for the first time, the seeds of A. vermicularis was collected from West Azarbayjan and cultivated in the field of Alborz research station, Karaj, Iran.  In order to comparing the essential oil content and composition, flowering shoots and individual plant parts (flowers, leaves and stems) were collected in full flowering stage. The plant materials were dried at shade and their essential oils were obtained by hydro-distillation. The oils were analyzed by gas chromatography (GC) and gas chromatography/mass spectrometry (GC/Mass). The highest oil yields (w/w of dry weight) were obtained from flowers (0.53%) and leaves (0.52%) and the lowest oil yield was obtained from stems (0.24%). The oil yield of total aerial parts was 0.43%. According to these results, the distillation of all aerial parts is more suitable in comparison with oil extraction from the flowers that is common for other Achillea species, resulting in wasting a lot of essential oils in the leaves and stems. Twenty-nine compounds were identified in the essential oils, of which 1,8-cineol, camphor and piperitone were found in all essential oils in significant quantities. The content of camphor varied from 4.1% in stem oil to 19.2% in flower oil. Minimum and maximum content of 1,8-cineol was found in the stem oil (3.3%) and flower oil (23.3%), respectively. The minimum content of piperitone (4.9%) was obtained in stem oil and aerial parts oil was rich in piperitone (26.4%). There were special differences among the essential oils of plant parts. The presence of special compounds such as heptadecane (31.1%) and hexadecanol (18.6%) and n-henei cosine (4.5%) and n-octadecane only in stem oil (3.1%), germacrene D in aerial parts oil (13.6%), were other differences.