بررسي فيتوشيميايي اسانس توده‌هاي مختلف گياه دارويي Satureja sahendica Bornm. در شرايط زراعي در استان يزد

Essential oil composition in cultivated accessions of Satureja sahendica Bornm. From Yazd province

گياه مرزه سهندي (Satureja sahendica Bornm.) ازگونه‌هاي اندميك ايران است.اين تحقيق با هدف بررسي كميت و كيفيت اسانس توده‌‌هاي مختلف اين گياه در شرايط زراعي انجام گرفت. ابتدا بذر8 توده ‌مختلف مرزه سهندي از رويشگاه‌هاي مختلف استان‌هاي آذربايجان شرقي،كردستان وزنجان جمع‌آوري گرديد، پس از نشاء در گلخانه مزرعه تحقيقات گياهان دارويي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي استان يزد در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي، درسه تكرار درسال 1389 درمرزعه كشت شدند.سرشاخه‌هاي گل‌دار توده‌هاي مختلف طي چهارسال متوالي جمع‌آوري و در سايه خشك گرديد.اسانس نمونه‌ها با استفاده از به روش تقطير باآب استخراج و آناليز مواد موثره پس از تعيين بازده اسانس براساس وزن خشك گياه به‌وسيله كروماتوگرافي گازي وكروماتوگرافي گازي متصل به طيف سنج جرمي تجزيه وشناسايي تركيبات تشكيل دهنده اسانس‌ها صورت گرفت. نتايج تجزيه واريانس بازده اسانس در سطح 5 درصد و درصد تركيب‌هاي تيمول و ترانسكاريوفيلن اسانس توده‌هاي مختلف طي چهار سال برداشت در سطح 1درصد معني‌دار بودند. مقايسه ميانگين‌ها توسط آزمون دانكن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد، از بين تركيب‌هاي شيميايي موجود در توده‌ها تركيب‌هاي آلفاترپينن،گاماترپينن،لينالول،پاراسيمن، 1و8 سينئوال‌، ترپينئولن، ترپينن 4ال،آلفاترپينئولن،سابينن و ميزان توليد اسانس در هكتار معني‌دار بودند. نتايج تجزيه خوشه‌اي توده‌ها براساس تركيب‌‌هاي تشكيل‌دهنده اسانس در دوگروه قرار گرفت.گروه اول غني از تركيبات فنلي تيمول و كارواكرول (SS6, SS5,SS4, SS3, SS2, SS1) بودند وگروه دوم درصد بالايي از پاراسيمن وگاماترپينن (SS7وSS8)مقادير كمي تيمول وكارواكرول داشتند .بيشترين شباهت بين دو تودهSS2و SS5وكمترين شباهت بين دو توده SS1و SS8بود.توده‌هاي SS3 با بازده اسانس 2.13درصد و توليد اسانس 14.52 كيلوگرم در هكتار و 41.23درصد تيمول و 13.57 درصد كارواكرول با منشاء استان آذربايجان شرقي و SS2 با بازده اسانس 2.69 درصد و توليد 13.49 كيلوگرم اسانس در هكتار و 37.62 درصد تيمول و 2.78 درصد كارواكرول با منشاء استان كردستان به‌ترتيب به‌عنوان توده‌هاي برتر معرفي مي‌گردند.

The Satureja was consist of 14 annual and perennial species in Iran, which Satureja sahendica is one of the endemic species in Iran. This research was carried out to investigate quality and quantity of essential oil in satureja sahendica accessions. Seeds of eight Satureja sahendica accessions were collected from greenhouse in medicinal research farm of Yazd Agricultural and Natural Resources and Education Center. Seedlings were planted in field using a randomized complete block design with three replications in 2010. Samples were harvested at 50% flowering stage during four years. Essential oils were extracted from dried samples by Clevenger apparatus and the oil compounds were analyzed by GC/MS. The results were showed significant differences between accessions for essential oil percentage at 5% level and  the thymol and ecaryophylen at 1% level. Cluster analysis  were showed two chemotype groups rich for thymol and carvacrol  (SS6, SS5,SS4, SS3, SS2, SS1) and rich for paracymen and  γ terpinene (SS7 and SS8). Regarding to essential oil yield  per hectare and essential oil quality, in SS3 accessions from East Azarbayjan province with mean of essential oil (2.13%),oil yield (14.52 Kg/ha) which had carvacrol (%13.57) and thymol (%41.23) , according to SS2 accessions from Kordestan  province with mean of essential oil (2.96%),oil yield (13.49 Kg/ha)  had carvacrol (%2.78) and thymol (%37.62), both of them were selected as the superior accessions.